Q 1рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди – рд╕ी рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рд╕्рд╡ाрдоिрдд्рд╡ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╣ोрддा рд╣ै? (1)
(a) рдкूंрдЬीрд╡ाрдж
(b) рдоिрд╢्рд░िрдд
(c) рд╕рдоाрдЬрд╡ाрдж
(d) рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
Ans. рдкूंрдЬीрд╡ाрдж
Q 2рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдХृрд╖ि рдоें рдЦрдЯ्рдЯे рд░рд╕рджाрд░ рдлрд▓ों рдХी рдЦेрддी рдХी рдЬाрддी рд╣ै ? (1)
(a) рдмाрдЬाрд░ीрдп рд╕рдм्рдЬी рдХृрд╖ि
(b) рднूрдордз्рдпрд╕ाрдЧрд░ीрдп рдХृрд╖ि
(c) рд░ोрдкрдг рдХृрд╖ि
(d) рд╕рд╣рдХाрд░ी рдХृрд╖ि
Ans. рднूрдордз्рдпрд╕ाрдЧрд░ीрдп рдХृрд╖ि
Q 3рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди рд╕ा рдПрдХ рдк्рд░рддिрдХрд░्рд╖ рдХाрд░рдХ рдирд╣ीं рд╣ै ? (1)
(a) рдЬрд▓ाрднाрд╡
(b) рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдПрд╡ं рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рд╕ुрд╡िрдзा
(c) рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी
(d) рдорд╣ाрдоाрд░िрдпाँ
Ans. рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдПрд╡ं рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рд╕ुрд╡िрдзा
Q 4рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдмрд╕्рддिрдпाँ рд╕реЬрдХ, рдирджी рдпा рдирд╣рд░ рдХे рдХिрдиाрд░े рд╣ोрддी рд╣ैं ? (1)
(a) рд╡ृрдд्рддाрдХाрд░
(b) рд░ेрдЦीрдп
(c) рдЪौрдХ рдкрдЯ्рдЯी
(d) рд╡рд░्рдЧाрдХाрд░
Ans. рд░ेрдЦीрдп
Q 5рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди – рд╕ा рдПрдХ рдоाрдирд╡ рднूрдЧोрд▓ рдХा рдЙрдкाрдЧрдо рдирд╣ीं рд╣ै ? (1)
(a) рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рд╡िрднिрди्рдирддा
(b) рдоाрдд्рд░ाрдд्рдордХ рдХ्рд░ांрддि
(c) рд╕्рдеाрдиिрдХ рд╕ंрдЧрдарди
(d) рдЕрди्рд╡ेрд╖рдг рдФрд░ рд╡рд░्рдгрди
Ans. рдоाрдд्рд░ाрдд्рдордХ рдХ्рд░ांрддि
Q 6рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди – рд╕ा рдЖрдпु рд╡рд░्рдЧ рдХाрд░्рдпрд╢ीрд▓ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡ рдХрд░рддा рд╣ै ? (1)
(a) 15 рд╕े 65 рд╡рд░्рд╖
(b) 15 рд╕े 64 рд╡рд░्рд╖
(c) 15 рд╕े 66 рд╡рд░्рд╖
(d) 15 рд╕े 59 рд╡рд░्рд╖
Ans. 15 рд╕े 59 рд╡рд░्рд╖
Q 7рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХिрд╕ рд╡िрдж्рд╡ाрди рдХी рджेрди рд╣ै ? (1)
(a) рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдЕрдорд░्рдд्рдп рд╕ेрди
(b) рдбॉрдХ्рдЯрд░ рдорд╣рдмूрдм рдЙрд▓ рд╣рдХ
(c) рдПрд▓рди рд╕ी рд╕ैंрдкрд▓
(d) рд░ेрдЯрдЬрд▓
Ans. рдбॉрдХ्рдЯрд░ рдорд╣рдмूрдм рдЙрд▓ рд╣рдХ
Q 8рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди – рд╕ा рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк рдж्рд╡िрддीрдпрдХ рд╕ेрдХ्рдЯрд░ рдХा рдирд╣ीं рд╣ै ? (1)
(a) рдЗрд╕्рдкाрдд рдк्рд░рдЧрд▓рди
(b) рд╡рд╕्рдд्рд░ рдиिрд░्рдоाрдг
(c) рдордЫрд▓ी рдкрдХреЬрдиा
(d) рдЯोрдХрд░ी рдмुрдирдиा
Ans. рдордЫрд▓ी рдкрдХреЬрдиा
Q 9рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╕рдоूрд╣ों рдоें рднाрд░рдд рдХिрд╕ рдХा рдПрдХ рд╕рд╣ рд╕рджрд╕्рдп рд╣ै ? (1)
(a) рд╕ाрдл्рдЯा (SAFTA)
(b) рдЖрд╕िрдпाрди (ASEAN)
(c) рдУрдИрд╕ीрдбी (OECD)
(d) рдУрдкेрдХ (OPEC)
Ans. рд╕ाрдл्рдЯा (SAFTA)
Q 10 рдкाрд░ рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдкीрдп рд╕्рдЯुрдЕрд░्рдЯ рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧ рдиिрдо्рди рдоें рд╕े рдХिрди рд╢рд╣рд░ों рдХे рдордз्рдп рд╕्рдеिрдд рд╣ै ?
(a) рдбाрд░्рд╡िрди рдФрд░ рдоेрд▓рдмोрд░्рди
(b) рдПрдбрдоंрдЯрди рдФрд░ рдПंрдХाрд░ेंрдЬ
(c) рд╡ैंрдХूрд╡рд░ рдФрд░ рд╕ेंрдЯ рдЬॉрди рд╕िрдЯी
(d) рдЪेрдЧрдбू рдФрд░ рд▓्рд╣ाрд╕ा
Ans. рдбाрд░्рд╡िрди рдФрд░ рдоेрд▓рдмोрд░्рди
рд░िрдХ्рдд рд╕्рдеाрди рднрд░ें (11 – 13)
Q 11 рдлूрд▓ों рдХी рдХृрд╖ि ________________ рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै । (1)
Ans. рдкुрд╖्рдкोрдд्рдкाрджрди
Q 12 рднाрд░рдд рдХा рд╕рдмрд╕े рд▓ंрдмा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд░ाрдЬрдоाрд░्рдЧ рдиंрдмрд░ 7 рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी рдХो __________рд╕े рдЬोреЬрддा рд╣ै। (1)
Ans. рдХрди्рдпाрдХुрдоाрд░ी
Q 13 рдЕрдз्рдпाрдкрди ___________рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк рдХा рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै। (рдж्рд╡िрддीрдпрдХ / рддृрддीрдпрдХ) (1)
Ans. рддृрддीрдпрдХ
рджिрдП рдЧрдП рдХрдерди рд╕рдд्рдп рдЕрдерд╡ा рдЕрд╕рдд्рдп рдмрддाрдПं। (14 – 15)
Q 14 рд╕рдоुрдж्рд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоाрдирд╡ рднूрдЧोрд▓ рдХी рдПрдХ рд╢ाрдЦा рд╣ै। (рд╕рдд्рдп / рдЕрд╕рдд्рдп) (1)
Ans. рдЕрд╕рдд्рдп
Q 15 рдк्рд░рдХीрд░्рдг рдмрд╕्рддिрдпों рдоें рдордХाрди рдПрдХ рджूрд╕рд░े рд╕े рджूрд░ – рджूрд░ рд╣ोрддे рд╣ैं। (рд╕рдд्рдп / рдЕрд╕рдд्рдп) (1)
Ans. рд╕рдд्рдп
Q 16 рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдкрд░्рдпрдЯрди рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЙрднрд░рддे рд╣ुрдП рджेрд╢ों рдХे рдиाрдо рд▓िрдЦिрдП। (2)
Ans. рднाрд░рдд, рд╕िंрдЧाрдкुрд░, UAE рдЖрджि।
Q 17 рдЬрд▓ рдкрд░िрд╡рд╣рди рдХे рдХोрдИ рджो рд▓ाрдн рд▓िрдЦिрдП। (2)
Ans.
1. рдпрд╣ рдкрд░िрд╡рд╣рди рдХा рд╕рдмрд╕े рд╕рд╕्рддा рд╕ाрдзрди рд╣ै।
2. рдЗрд╕рдоें рдЬрд▓рдоाрд░्рдЧ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдирд╣ीं рдХрд░рдиा рдкреЬрддा।
3. рдпрд╣ рднाрд░ी рдФрд░ рд╕्рдеूрд▓ рд╡рд╕्рддुрдУं рдХे рдЖрд╡ाрдЧрдорди рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рд░рд╣рддा рд╣ै।
Q 18 рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╕рдоूрд╣ рдХिрд╕ рдХрд╣рддे рд╣ैं? (2)
Ans. рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХो рдмреЭाрд╡ा рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рднौрдЧोрд▓िрдХ рд╕рдоीрдкрддा рдПрд╡ं рд╕рдорд░ूрдкрддा рд╡ाрд▓े рджेрд╢ों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдмрдиाрдпे рдЧрдП рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рд╕рдоूрд╣, рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╕рдоूрд╣ рдХрд╣рд▓ाрддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े – ASEAN, SAFTA, OPEC рдЖрджि।
Q 19 рд╡िрдиिрд░्рдоाрдг рдЙрдж्рдпोрдЧ рдкрд░ рдЯिрдк्рдкрдгी рд▓िрдЦिрдП। (3)
Ans. рд╡े рд╕рднी рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк рдЬो рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓ рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд╡рд╕्рддुрдУं рдХो рдиिрд░्рдоिрдд рдпा рддैрдпाрд░ рдоाрд▓ рдоें рдмрджрд▓рддे рд╣ैं, рд╡िрдиिрд░्рдоाрдг рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХрд╣рд▓ाрддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े – рд▓ौрд╣ рдЕрдпрд╕्рдХ рд╕े рд▓ौрд╣ा рдмрдиाрдиा, рдХрдкाрд╕ рд╕े рдХрдкреЬा рдмрдиाрдиा, рдЧрди्рдиे рд╕े рдЪीрдиी рдмрдиाрдиा, рдЧेрд╣ूँ рд╕े рдЖрдЯा рдпा рдмिрд╕्рдХुрдЯ рдмрдиाрдиा рдЖрджि। рд╡िрдиिрд░्рдоाрдг рд╕े рд╡рд╕्рддुрдУं рдХी рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рдФрд░ рдоूрд▓्рдп рджोрдиों рдмреЭрддे рд╣ैं।
Q 20 рдЬрди्рдо рджрд░ рдФрд░ рдоृрдд्рдпु рджрд░ рдоें рдЕंрддрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХीрдЬिрдП। (3)
Ans. рдЬрди्рдо рджрд░ – рдХिрд╕ी рдПрдХ рд╡рд░्рд╖ рдоें рдк्рд░рддि рд╣рдЬाрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХे рдкीрдЫे рдЬрди्рдо рд▓ेрдиे рд╡ाрд▓े рдмрдЪ्рдЪों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा, рдЬрди्рдо рджрд░ рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै। рдк्рд░рдЬрдирдирд╢ीрд▓рддा (Fertility) рдХो рдоाрдкрдиे рдХा рдпрд╣ рд╕рдмрд╕े рд╕рд░рд▓ рдФрд░ рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ा рддрд░ीрдХा рд╣ै। рдЕрд╢ोрдзिрдд рдЬрди्рдо рджрд░ рдХो рдк्рд░рддि рд╣рдЬाрд░ рд╕्рдд्рд░िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдЬрди्рдо рджिрдП рдЬीрд╡िрдд рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
рдоृрдд्рдпु рджрд░ – рдХिрд╕ी рдПрдХ рд╡рд░्рд╖ рдоें рдк्рд░рддि рд╣рдЬाрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХे рдкीрдЫे рдорд░рдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा, рдоृрдд्рдпु рджрд░ рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै।
рдЕрд╢ोрдзिрдд рдоृрдд्рдпु рджрд░ (Crude Death Rate), рдХिрд╕ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рдоृрдд्рдпु рджрд░ рдХो рдоाрдкрдиे рдХा рдпрд╣ рд╕рдмрд╕े рд╕рд░рд▓ рддрд░ीрдХा рд╣ै। рдЕрд╢ोрдзिрдд рдоृрдд्рдпु рджрд░ рдХो рдк्рд░рддि рд╣рдЬाрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХे рдкीрдЫे рдоृрддрдХों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдж्рд╡ाрд░ा рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
Q 21 рд▓िंрдЧाрдиुрдкाрдд рдХो рдХैрд╕े рдоाрдкा рдЬाрддा рд╣ै ? рдЗрд╕े рдЬ्рдЮाрдд рдХрд░рдиे рдХे рд╕ूрдд्рд░ рд▓िрдЦिрдП। (3)
Ans. рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдкुрд░ूрд╖ рдФрд░ рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рдмीрдЪ рдЕрдиुрдкाрдд рдХो рд▓िंрдЧाрдиुрдкाрдд (SEX RATIO) рдХрд╣рддे рд╣ैं। рднाрд░рдд рдоें рдЗрд╕े рдк्рд░рддि 1000 рдкुрд░ुрд╖ों рдХी рддुрд▓рдиा рдоें, рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рдЕрдиुрдкाрдд (рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा) рдоें рд╡्рдпрдХ्рдд (рдоाрдкा) рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЬैрд╕े – рднाрд░рдд рдоें рдЬрдирдЧрдгрдиा 2011 рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд▓िंрдЧाрдиुрдкाрдд 940 F / 1000 M рд╣ै।
NOTE :- рдХुрдЫ рджेрд╢ों рдоें рдЗрд╕े рдк्рд░рддि рд╣рдЬाрд░ рд╕्рдд्рд░िрдпों рдкрд░ рдкुрд░ुрд╖ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдХे рд░ूрдк рдоें рднी рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд рдкुрд░ुрд╖ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा/рд╕्рдд्рд░ी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा x 1000
Q 22 рдоाрдирд╡ рдХे рдк्рд░рдХृрддिрдХрд░рдг рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдП рдЕрдерд╡ा рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдЪाрд░ рд╕्рддрдо्рдн рдХौрди – рдХौрди рд╕े рд╣ैं ? рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП। (5)
Ans. рдк्рд░рдХृрддि рдФрд░ рдоाрдирд╡ рдЖрдкрд╕ рдоें рдЬрдЯिрд▓рддा рд╕े рдЬुреЬे рд╣ैं। рднौрддिрдХ рдФрд░ рдоाрдирд╡ीрдп рдШрдЯрдиाрдУं рдХा рд╡рд░्рдгрди “рдоाрдирд╡ рд╢рд░ीрд░ рд░рдЪрдиा рд╡िрдЬ्рдЮाрди” рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдк्рд░рддीрдХों рд╕े рдХрд░рдиा, рдоाрдирд╡ рднूрдЧोрд▓ рдХा рдк्рд░рдХृрддिрдХрд░рдг рдФрд░ рдк्рд░рдХृрддि рдХा рдоाрдирд╡ीрдХрд░рдг рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै। рдЬैрд╕े – рдкृрде्рд╡ी рдХा ‘рд░ूрдк’, рдкрд░्рд╡рддों рдХा ‘рд╕ौрди्рджрд░्рдп’, рддूрдлाрди рдХी ‘рдЖँрдЦ’, рдирджी рдХा ‘рдоुрдЦ’, рдФрд░ ‘рд╢ीрд░्рд╖’, рдкрд░्рд╡рддों рдХी ‘рдЪोрдЯी’, рднूрдоि рдХा ‘рдЧрд░्рдн’ (рднू – рдЧрд░्рдн), рддрдеा рдорд╣ाрдирдЧрд░ рдХрднी рдирд╣ीं ‘рд╕ोрддे’, рджेрд╢ рдПрдХ ‘рд╢рд░ीрд░’ рд╣ै рддो рдкрд░िрд╡рд╣рди рд╡ рд╕ंрдЪाрд░ рдЙрд╕рдХी ‘рдзрдордиिрдпां’ рдФрд░ рдирджी рдХी ‘рдпुрд╡ा, рдк्рд░ौреЭ рдФрд░ рд╡ृрдж्рдзाрд╡рд╕्рдеा’ рдЖрджि рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рднौрдЧोрд▓िрдХ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рдиा, рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдоाрдирд╡ीрдХрд░рдг рдХे рдХुрдЫ рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ैं।
рдЕрдерд╡ा
рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдЪाрд░ рдк्рд░рдоुрдЦ рдЖрдзाрд░ рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं :-
1. рд╕рдорддा :- рд╕рдорддा рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै – рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рддрдХ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдкрд╣ुंрдЪ рдЕрд░्рдеाрдд् рд▓ोрдЧों рдХो рдзрд░्рдо, рдЬाрддि, рд▓िंрдЧ, рдЬрди्рдо рд╕्рдеाрди рд╡ рдЖрдп рдХे рднेрджрднाрд╡ рдХे рдмिрдиा рдЕрд╡рд╕рд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ों।
2. рд╕рддрдд рдкोрд╖рдгीрдпрддा :- рдЗрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै - рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХा рдЗрд╕ рдвंрдЧ рд╕े рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиा рдХि рд╡े рд╡рд░्рддрдоाрди рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХी рдкूрд░्рддि рдХрд░рддे рд╣ुрдП, рднрд╡िрд╖्рдп рдХे рд▓िрдП рднी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ों। рдЕрд░्рдеाрдд рднाрд╡ी рдкीреЭिрдпों рдХे рд▓िрдП рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХो рдмрдЪрдиा, рдпाрдиि рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХा рдоिрддрд╡्рдпрддाрдкूрд░्рд╡рдХ рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиा।
3. рдЙрдд्рдкाрджрдХрддा :- рдЗрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै – рдоाрдирд╡ рд╕рдоाрдЬ рдоें рдХाрдо рдХрд░рдиे рдХा рддрд░ीрдХा рдФрд░ рдЙрд╕े рдмेрд╣рддрд░ рдмрдиाрдиे рдХा рд╣ुрдирд░। рдЕрд░्рдеाрдд рдХिрд╕ी рднी рд╕рдоाрдЬ рдХी рдЙрдд्рдкाрджрдХрддा, рдЙрд╕ рд╕рдоाрдЬ рдХी рдХाрд░्рдпрд╢ीрд▓ рд╕्рд╡рд╕्рде рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХी рдХ्рд╖рдорддा рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддी рд╣ै।
4. рд╕рд╢рдХ्рддिрдХрд░рдг :- рдЗрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै – рд▓ोрдЧों рдХो рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рдПрд╡ं рд╡िрдХрд▓्рдк рдЪुрдирдиे рдХे рд▓िрдП рд╕рдмрд▓ рдФрд░ рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рдмрдиाрдиा। рдЬैрд╕े – рдорд╣िрд▓ाрдУं рдФрд░ рдкिрдЫреЬे рд╡рд░्рдЧों рдХो рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдХрд░рдХे рдЙрди्рд╣ें EMPOWER рдХрд░рдиा।
Q 23 рдЪрд▓рд╡ाрд╕ी рдкрд╢ुрдЪाрд░рдг рдФрд░ рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдкрд╢ुрдзрди рдоें рдЕंрддрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХीрдЬिрдП। рдЕрдерд╡ा рд╡िрдХाрд╕рд╢ीрд▓ рджेрд╢ों рдоें рдирдЧрд░ों рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдПं рдХौрди – рдХौрди рд╕ी рд╣ैं ? (5)
Ans. рдЪрд▓рд╡ाрд╕ी рдкрд╢ुрдЪाрд░рдг (Nomadic Herding) -
1. рдЬीрд╡рди рдиिрд░्рд╡ाрд╣ рдХे рд▓िрдП рдкрд╢ुрдкाрд▓рди рдХрд░рдиा, рдЪрд▓рд╡ाрд╕ी рдкрд╢ुрдЪाрд░рдг рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै।
2. рдпे рдкрд╢ुрдкाрд▓рдХ рдкाрдиी рдФрд░ рдЪрд░ाрдЧाрд╣ рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा рд╡ рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕्рдеाрди рдмрджрд▓рддे рд░рд╣рддे рд╣ैं।
3. рдпे рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╡рдирд╕्рдкрддि рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं
4. рдпे рдкрд╢ुрдкाрд▓рдХ рднोрдЬрди, рд╡рд╕्рдд्рд░, рдпाрддाрдпाрдд рдХे рд▓िрдП рдкрд╢ुрдУं рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд░рд╣рддे рд╣ैं।
5. рдпे рдоौрд╕рдо рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЛрддु рдк्рд░рд╡ाрд╕ (TRANSHUMANCE) рдХрд░рддे рд╣ैं।
6. рдЗрдирдХा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд╢ुрдУं рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рд╕े рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╣ोрддा рд╣ै।
7. рдЪрд▓рд╡ाрд╕ी рдкрд╢ुрдЪाрд░рдг рдоें рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдкрд╢ु рдкाрд▓े рдЬाрддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े – рдЙрд╖्рдгрдХрдЯिрдмंрдзीрдп рдЕрдл्рд░ीрдХा рдХे рдмрдвिрдпा рдЪрд░ाрдЧाрд╣ рдоें рдЧाрдп – рдмैрд▓, рд╕рд╣ाрд░ा рд╡ рдПрд╢िрдпा рдХे рд╢ुрд╖्рдХ рдорд░ुрд╕्рдерд▓ों рдоें рднेреЬ, рдмрдХрд░ी рд╡ рдКँрдЯ, рдЕрд░्рдз рд╢ुрд╖्рдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЧрдзे рдПрд╡ं рдШोреЬे, рддिрдм्рдмрдд рд╡ рдПंрдбीрдЬ рдХे рдЙрдЪ्рдЪ рдкрдаाрд░ी рднाрдЧों рдоें рдпाрдХ рд╡ рд▓ाрдоा рддрдеा рдЖрд░्рдХрдЯिрдХ рдХे рдз्рд░ुрд╡ीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд░ेंрдбिрдпрд░ рдЖрджि рдкाрд▓े рдЬाрддे рд╣ैं।
8. рдЪрд▓рд╡ाрд╕ी рдкрд╢ुрдЪाрд░рдг рдХे рдоुрдЦ्рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХрдаोрд░ рдПрд╡ं рд╢ुрд╖्рдХ рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдХे рд╣ैं। рдЬैрд╕े - рд╕рд╣ाрд░ा, рджрдХ्рд╖िрдг – рдкрд╢्рдЪिрдо рд╡ рдордз्рдп рдПрд╢िрдпा, рдпूрд░ेрд╢िрдпा рдоें рдЯुंрдб्рд░ा рддрдеा рджрдХ्рд╖िрдг рдкрд╢्рдЪिрдо рдЕрдл्рд░ीрдХा рдЖрджि।
рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдкрд╢ुрдзрди рдкाрд▓рди (Commercial Livestock Rearing) –
1. рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХे рд▓िрдП рдкрд╢ुрдкाрд▓рди рдХрд░рдиा, рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдкрд╢ुрдзрди рдкाрд▓рди рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै।
2. рдпे рдкрд╢ुрдкाрд▓рдХ рд╕्рдеाрдпी рдЪрд░ाрдЧाрд╣ों рдпा рдШाрд╕ рдХे рдоैрджाрдиों рдкрд░ рд╕्рдеाрдпी рд░ूрдк рд╕े рдкрд╢ु рдкाрд▓рддे рд╣ैं।
3. рдпे рдЪाрд░े рдХी рдлрд╕рд▓ों рдФрд░ рдЬрд▓ рдХी рд╕рдоुрдЪिрдд рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд░рд╣рддे рд╣ैं।
4. рдпे рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рдкрд╢ुрдкाрд▓рди рдХрд░рддे рд╣ैं।
5. рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдкрд╢ुрдзрди рдкाрд▓рди рд╕्рдеाрдпी рд░ूрдк рд╕े рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдкрд╢ुрдУं рдХो рд╕ैंрдХреЬों рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рд▓рдо्рдмे рдмाреЬों рдоें рд░рдЦा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрди рдмाреЬों рдХो рдк्рд░ेрдпрд░ी рдоें рд░ैंрдЪ рддрдеा рдкрдо्рдкाрд╕ рдоें рдПрд╕्рдЯेрдирд╢िрдпा рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
6. рдЗрд╕рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рджेрд╢ों рдХे рдмреЬे – рдмреЬे рдкूंрдЬीрдкрддि рдкैрд╕ा рд▓рдЧрддे рд╣ैं।
7. рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдкрд╢ुрдзрди рдкाрд▓рди рдоें рдПрдХ рд╣ी рдХिрд╕्рдоे рдХे рдЙрди्рдирдд рдпा рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдкрд╢ु рдкाрд▓े рдЬाрддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े – рдЧाрдп
8. рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдкрд╢ुрдзрди рдкाрд▓рди рдХे рдоुрдЦ्рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ – рдПрд╢िрдпा (рд░ूрд╕) рдоें рд╕्рдЯेрдкीрдЬ, рдЙрдд्рддрд░ी рдЕрдоेрд░िрдХा рдХे рдк्рд░ेрдпрд░ी, рджрдХ्рд╖िрдгी рдЕрдоेрд░िрдХा рдХे рд▓ाрдиोрд╕ рд╡ рдкрдо्рдкाрд╕, рджрдХ्рд╖िрдгी рдЕрдл्рд░ीрдХा рдХे рд╡ेрд▓्рдб рдХ्рд╖ेрдд्рд░, рдЖрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпा рдХे рдбाрдЙंрд╕ рд╡ рди्рдпूрдЬीрд▓ैंрдб् рдХे рдШाрд╕ рд╕्рдерд▓ рд╣ैं।
рдЕрдерд╡ा
рд╡िрдХाрд╕рд╢ीрд▓ рджेрд╢ों рдоें рдирдЧрд░ों рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдПं рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं:-
1. рдЕрдиाрдзिрдХृрдд рдпा рдорд▓िрди рдпा рдЧंрджी рдмрд╕्рддिрдпाँ (рднाрд░рдд рдХे рдЕрдзिрдХांрд╢ рдорд╣ाрдирдЧрд░ों рдХी 25% рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдорд▓िрди рдмрд╕्рддिрдпों рдоें рд░рд╣рддी рд╣ै)
2. рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдПं рдЬैрд╕े – рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХी рдХрдоी, рдорд╣ंрдЧाрдИ, рдЬрдоीрди рдХी рдмेрд╣рдж рдКँрдЪी рдХीрдорддें
3. рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдХी рдХрдоी
4. рдкрд░िрд╡рд╣рди рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдХा рдЕрднाрд╡
5. рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдмेрд╣рддрд░ рд╕ंрд╕्рдеाрдиों рдХी рдХрдоी
6. рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгीрдп рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рдЬैрд╕े – рдк्рд░рджूрд╖рдг рдХी рд╕рдорд╕्рдпा, рд╢ुрдж्рдз рд╣рд╡ा рдХी рдХрдоी рдЖрджि।
7. рдирдЧрд░ीрдп рдмрд╕्рддिрдпाँ рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рдХंрдХ्рд░ीрдЯ рдХे рдЬंрдЧрд▓ рдпा рдЙрд╖्рдо рдж्рд╡ीрдк (HEAT ISLANDS) рдмрдирддे рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं।
(a) рдкूंрдЬीрд╡ाрдж
(b) рдоिрд╢्рд░िрдд
(c) рд╕рдоाрдЬрд╡ाрдж
(d) рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
Ans. рдкूंрдЬीрд╡ाрдж
Q 2рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдХृрд╖ि рдоें рдЦрдЯ्рдЯे рд░рд╕рджाрд░ рдлрд▓ों рдХी рдЦेрддी рдХी рдЬाрддी рд╣ै ? (1)
(a) рдмाрдЬाрд░ीрдп рд╕рдм्рдЬी рдХृрд╖ि
(b) рднूрдордз्рдпрд╕ाрдЧрд░ीрдп рдХृрд╖ि
(c) рд░ोрдкрдг рдХृрд╖ि
(d) рд╕рд╣рдХाрд░ी рдХृрд╖ि
Ans. рднूрдордз्рдпрд╕ाрдЧрд░ीрдп рдХृрд╖ि
Q 3рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди рд╕ा рдПрдХ рдк्рд░рддिрдХрд░्рд╖ рдХाрд░рдХ рдирд╣ीं рд╣ै ? (1)
(a) рдЬрд▓ाрднाрд╡
(b) рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдПрд╡ं рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рд╕ुрд╡िрдзा
(c) рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी
(d) рдорд╣ाрдоाрд░िрдпाँ
Ans. рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдПрд╡ं рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рд╕ुрд╡िрдзा
Q 4рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдмрд╕्рддिрдпाँ рд╕реЬрдХ, рдирджी рдпा рдирд╣рд░ рдХे рдХिрдиाрд░े рд╣ोрддी рд╣ैं ? (1)
(a) рд╡ृрдд्рддाрдХाрд░
(b) рд░ेрдЦीрдп
(c) рдЪौрдХ рдкрдЯ्рдЯी
(d) рд╡рд░्рдЧाрдХाрд░
Ans. рд░ेрдЦीрдп
Q 5рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди – рд╕ा рдПрдХ рдоाрдирд╡ рднूрдЧोрд▓ рдХा рдЙрдкाрдЧрдо рдирд╣ीं рд╣ै ? (1)
(a) рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рд╡िрднिрди्рдирддा
(b) рдоाрдд्рд░ाрдд्рдордХ рдХ्рд░ांрддि
(c) рд╕्рдеाрдиिрдХ рд╕ंрдЧрдарди
(d) рдЕрди्рд╡ेрд╖рдг рдФрд░ рд╡рд░्рдгрди
Ans. рдоाрдд्рд░ाрдд्рдордХ рдХ्рд░ांрддि
Q 6рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди – рд╕ा рдЖрдпु рд╡рд░्рдЧ рдХाрд░्рдпрд╢ीрд▓ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡ рдХрд░рддा рд╣ै ? (1)
(a) 15 рд╕े 65 рд╡рд░्рд╖
(b) 15 рд╕े 64 рд╡рд░्рд╖
(c) 15 рд╕े 66 рд╡рд░्рд╖
(d) 15 рд╕े 59 рд╡рд░्рд╖
Ans. 15 рд╕े 59 рд╡рд░्рд╖
Q 7рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХिрд╕ рд╡िрдж्рд╡ाрди рдХी рджेрди рд╣ै ? (1)
(a) рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдЕрдорд░्рдд्рдп рд╕ेрди
(b) рдбॉрдХ्рдЯрд░ рдорд╣рдмूрдм рдЙрд▓ рд╣рдХ
(c) рдПрд▓рди рд╕ी рд╕ैंрдкрд▓
(d) рд░ेрдЯрдЬрд▓
Ans. рдбॉрдХ्рдЯрд░ рдорд╣рдмूрдм рдЙрд▓ рд╣рдХ
Q 8рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди – рд╕ा рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк рдж्рд╡िрддीрдпрдХ рд╕ेрдХ्рдЯрд░ рдХा рдирд╣ीं рд╣ै ? (1)
(a) рдЗрд╕्рдкाрдд рдк्рд░рдЧрд▓рди
(b) рд╡рд╕्рдд्рд░ рдиिрд░्рдоाрдг
(c) рдордЫрд▓ी рдкрдХреЬрдиा
(d) рдЯोрдХрд░ी рдмुрдирдиा
Ans. рдордЫрд▓ी рдкрдХреЬрдиा
Q 9рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╕рдоूрд╣ों рдоें рднाрд░рдд рдХिрд╕ рдХा рдПрдХ рд╕рд╣ рд╕рджрд╕्рдп рд╣ै ? (1)
(a) рд╕ाрдл्рдЯा (SAFTA)
(b) рдЖрд╕िрдпाрди (ASEAN)
(c) рдУрдИрд╕ीрдбी (OECD)
(d) рдУрдкेрдХ (OPEC)
Ans. рд╕ाрдл्рдЯा (SAFTA)
Q 10 рдкाрд░ рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдкीрдп рд╕्рдЯुрдЕрд░्рдЯ рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧ рдиिрдо्рди рдоें рд╕े рдХिрди рд╢рд╣рд░ों рдХे рдордз्рдп рд╕्рдеिрдд рд╣ै ?
(a) рдбाрд░्рд╡िрди рдФрд░ рдоेрд▓рдмोрд░्рди
(b) рдПрдбрдоंрдЯрди рдФрд░ рдПंрдХाрд░ेंрдЬ
(c) рд╡ैंрдХूрд╡рд░ рдФрд░ рд╕ेंрдЯ рдЬॉрди рд╕िрдЯी
(d) рдЪेрдЧрдбू рдФрд░ рд▓्рд╣ाрд╕ा
Ans. рдбाрд░्рд╡िрди рдФрд░ рдоेрд▓рдмोрд░्рди
рд░िрдХ्рдд рд╕्рдеाрди рднрд░ें (11 – 13)
Q 11 рдлूрд▓ों рдХी рдХृрд╖ि ________________ рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै । (1)
Ans. рдкुрд╖्рдкोрдд्рдкाрджрди
Q 12 рднाрд░рдд рдХा рд╕рдмрд╕े рд▓ंрдмा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд░ाрдЬрдоाрд░्рдЧ рдиंрдмрд░ 7 рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी рдХो __________рд╕े рдЬोреЬрддा рд╣ै। (1)
Ans. рдХрди्рдпाрдХुрдоाрд░ी
Q 13 рдЕрдз्рдпाрдкрди ___________рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк рдХा рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै। (рдж्рд╡िрддीрдпрдХ / рддृрддीрдпрдХ) (1)
Ans. рддृрддीрдпрдХ
рджिрдП рдЧрдП рдХрдерди рд╕рдд्рдп рдЕрдерд╡ा рдЕрд╕рдд्рдп рдмрддाрдПं। (14 – 15)
Q 14 рд╕рдоुрдж्рд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоाрдирд╡ рднूрдЧोрд▓ рдХी рдПрдХ рд╢ाрдЦा рд╣ै। (рд╕рдд्рдп / рдЕрд╕рдд्рдп) (1)
Ans. рдЕрд╕рдд्рдп
Q 15 рдк्рд░рдХीрд░्рдг рдмрд╕्рддिрдпों рдоें рдордХाрди рдПрдХ рджूрд╕рд░े рд╕े рджूрд░ – рджूрд░ рд╣ोрддे рд╣ैं। (рд╕рдд्рдп / рдЕрд╕рдд्рдп) (1)
Ans. рд╕рдд्рдп
Q 16 рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдкрд░्рдпрдЯрди рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЙрднрд░рддे рд╣ुрдП рджेрд╢ों рдХे рдиाрдо рд▓िрдЦिрдП। (2)
Ans. рднाрд░рдд, рд╕िंрдЧाрдкुрд░, UAE рдЖрджि।
Q 17 рдЬрд▓ рдкрд░िрд╡рд╣рди рдХे рдХोрдИ рджो рд▓ाрдн рд▓िрдЦिрдП। (2)
Ans.
1. рдпрд╣ рдкрд░िрд╡рд╣рди рдХा рд╕рдмрд╕े рд╕рд╕्рддा рд╕ाрдзрди рд╣ै।
2. рдЗрд╕рдоें рдЬрд▓рдоाрд░्рдЧ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдирд╣ीं рдХрд░рдиा рдкреЬрддा।
3. рдпрд╣ рднाрд░ी рдФрд░ рд╕्рдеूрд▓ рд╡рд╕्рддुрдУं рдХे рдЖрд╡ाрдЧрдорди рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рд░рд╣рддा рд╣ै।
Q 18 рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╕рдоूрд╣ рдХिрд╕ рдХрд╣рддे рд╣ैं? (2)
Ans. рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХो рдмреЭाрд╡ा рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рднौрдЧोрд▓िрдХ рд╕рдоीрдкрддा рдПрд╡ं рд╕рдорд░ूрдкрддा рд╡ाрд▓े рджेрд╢ों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдмрдиाрдпे рдЧрдП рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рд╕рдоूрд╣, рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╕рдоूрд╣ рдХрд╣рд▓ाрддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े – ASEAN, SAFTA, OPEC рдЖрджि।
Q 19 рд╡िрдиिрд░्рдоाрдг рдЙрдж्рдпोрдЧ рдкрд░ рдЯिрдк्рдкрдгी рд▓िрдЦिрдП। (3)
Ans. рд╡े рд╕рднी рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк рдЬो рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓ рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд╡рд╕्рддुрдУं рдХो рдиिрд░्рдоिрдд рдпा рддैрдпाрд░ рдоाрд▓ рдоें рдмрджрд▓рддे рд╣ैं, рд╡िрдиिрд░्рдоाрдг рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХрд╣рд▓ाрддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े – рд▓ौрд╣ рдЕрдпрд╕्рдХ рд╕े рд▓ौрд╣ा рдмрдиाрдиा, рдХрдкाрд╕ рд╕े рдХрдкреЬा рдмрдиाрдиा, рдЧрди्рдиे рд╕े рдЪीрдиी рдмрдиाрдиा, рдЧेрд╣ूँ рд╕े рдЖрдЯा рдпा рдмिрд╕्рдХुрдЯ рдмрдиाрдиा рдЖрджि। рд╡िрдиिрд░्рдоाрдг рд╕े рд╡рд╕्рддुрдУं рдХी рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рдФрд░ рдоूрд▓्рдп рджोрдиों рдмреЭрддे рд╣ैं।
Q 20 рдЬрди्рдо рджрд░ рдФрд░ рдоृрдд्рдпु рджрд░ рдоें рдЕंрддрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХीрдЬिрдП। (3)
Ans. рдЬрди्рдо рджрд░ – рдХिрд╕ी рдПрдХ рд╡рд░्рд╖ рдоें рдк्рд░рддि рд╣рдЬाрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХे рдкीрдЫे рдЬрди्рдо рд▓ेрдиे рд╡ाрд▓े рдмрдЪ्рдЪों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा, рдЬрди्рдо рджрд░ рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै। рдк्рд░рдЬрдирдирд╢ीрд▓рддा (Fertility) рдХो рдоाрдкрдиे рдХा рдпрд╣ рд╕рдмрд╕े рд╕рд░рд▓ рдФрд░ рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ा рддрд░ीрдХा рд╣ै। рдЕрд╢ोрдзिрдд рдЬрди्рдо рджрд░ рдХो рдк्рд░рддि рд╣рдЬाрд░ рд╕्рдд्рд░िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдЬрди्рдо рджिрдП рдЬीрд╡िрдд рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
рдоृрдд्рдпु рджрд░ – рдХिрд╕ी рдПрдХ рд╡рд░्рд╖ рдоें рдк्рд░рддि рд╣рдЬाрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХे рдкीрдЫे рдорд░рдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा, рдоृрдд्рдпु рджрд░ рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै।
рдЕрд╢ोрдзिрдд рдоृрдд्рдпु рджрд░ (Crude Death Rate), рдХिрд╕ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рдоृрдд्рдпु рджрд░ рдХो рдоाрдкрдиे рдХा рдпрд╣ рд╕рдмрд╕े рд╕рд░рд▓ рддрд░ीрдХा рд╣ै। рдЕрд╢ोрдзिрдд рдоृрдд्рдпु рджрд░ рдХो рдк्рд░рддि рд╣рдЬाрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХे рдкीрдЫे рдоृрддрдХों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдж्рд╡ाрд░ा рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
Q 21 рд▓िंрдЧाрдиुрдкाрдд рдХो рдХैрд╕े рдоाрдкा рдЬाрддा рд╣ै ? рдЗрд╕े рдЬ्рдЮाрдд рдХрд░рдиे рдХे рд╕ूрдд्рд░ рд▓िрдЦिрдП। (3)
Ans. рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдкुрд░ूрд╖ рдФрд░ рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рдмीрдЪ рдЕрдиुрдкाрдд рдХो рд▓िंрдЧाрдиुрдкाрдд (SEX RATIO) рдХрд╣рддे рд╣ैं। рднाрд░рдд рдоें рдЗрд╕े рдк्рд░рддि 1000 рдкुрд░ुрд╖ों рдХी рддुрд▓рдиा рдоें, рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рдЕрдиुрдкाрдд (рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा) рдоें рд╡्рдпрдХ्рдд (рдоाрдкा) рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЬैрд╕े – рднाрд░рдд рдоें рдЬрдирдЧрдгрдиा 2011 рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд▓िंрдЧाрдиुрдкाрдд 940 F / 1000 M рд╣ै।
NOTE :- рдХुрдЫ рджेрд╢ों рдоें рдЗрд╕े рдк्рд░рддि рд╣рдЬाрд░ рд╕्рдд्рд░िрдпों рдкрд░ рдкुрд░ुрд╖ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдХे рд░ूрдк рдоें рднी рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд рдкुрд░ुрд╖ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा/рд╕्рдд्рд░ी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा x 1000
Q 22 рдоाрдирд╡ рдХे рдк्рд░рдХृрддिрдХрд░рдг рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдП рдЕрдерд╡ा рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдЪाрд░ рд╕्рддрдо्рдн рдХौрди – рдХौрди рд╕े рд╣ैं ? рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП। (5)
Ans. рдк्рд░рдХृрддि рдФрд░ рдоाрдирд╡ рдЖрдкрд╕ рдоें рдЬрдЯिрд▓рддा рд╕े рдЬुреЬे рд╣ैं। рднौрддिрдХ рдФрд░ рдоाрдирд╡ीрдп рдШрдЯрдиाрдУं рдХा рд╡рд░्рдгрди “рдоाрдирд╡ рд╢рд░ीрд░ рд░рдЪрдиा рд╡िрдЬ्рдЮाрди” рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдк्рд░рддीрдХों рд╕े рдХрд░рдиा, рдоाрдирд╡ рднूрдЧोрд▓ рдХा рдк्рд░рдХृрддिрдХрд░рдг рдФрд░ рдк्рд░рдХृрддि рдХा рдоाрдирд╡ीрдХрд░рдг рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै। рдЬैрд╕े – рдкृрде्рд╡ी рдХा ‘рд░ूрдк’, рдкрд░्рд╡рддों рдХा ‘рд╕ौрди्рджрд░्рдп’, рддूрдлाрди рдХी ‘рдЖँрдЦ’, рдирджी рдХा ‘рдоुрдЦ’, рдФрд░ ‘рд╢ीрд░्рд╖’, рдкрд░्рд╡рддों рдХी ‘рдЪोрдЯी’, рднूрдоि рдХा ‘рдЧрд░्рдн’ (рднू – рдЧрд░्рдн), рддрдеा рдорд╣ाрдирдЧрд░ рдХрднी рдирд╣ीं ‘рд╕ोрддे’, рджेрд╢ рдПрдХ ‘рд╢рд░ीрд░’ рд╣ै рддो рдкрд░िрд╡рд╣рди рд╡ рд╕ंрдЪाрд░ рдЙрд╕рдХी ‘рдзрдордиिрдпां’ рдФрд░ рдирджी рдХी ‘рдпुрд╡ा, рдк्рд░ौреЭ рдФрд░ рд╡ृрдж्рдзाрд╡рд╕्рдеा’ рдЖрджि рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рднौрдЧोрд▓िрдХ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рдиा, рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдоाрдирд╡ीрдХрд░рдг рдХे рдХुрдЫ рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ैं।
рдЕрдерд╡ा
рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдЪाрд░ рдк्рд░рдоुрдЦ рдЖрдзाрд░ рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं :-
1. рд╕рдорддा :- рд╕рдорддा рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै – рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рддрдХ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдкрд╣ुंрдЪ рдЕрд░्рдеाрдд् рд▓ोрдЧों рдХो рдзрд░्рдо, рдЬाрддि, рд▓िंрдЧ, рдЬрди्рдо рд╕्рдеाрди рд╡ рдЖрдп рдХे рднेрджрднाрд╡ рдХे рдмिрдиा рдЕрд╡рд╕рд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ों।
2. рд╕рддрдд рдкोрд╖рдгीрдпрддा :- рдЗрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै - рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХा рдЗрд╕ рдвंрдЧ рд╕े рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиा рдХि рд╡े рд╡рд░्рддрдоाрди рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХी рдкूрд░्рддि рдХрд░рддे рд╣ुрдП, рднрд╡िрд╖्рдп рдХे рд▓िрдП рднी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ों। рдЕрд░्рдеाрдд рднाрд╡ी рдкीреЭिрдпों рдХे рд▓िрдП рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХो рдмрдЪрдиा, рдпाрдиि рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХा рдоिрддрд╡्рдпрддाрдкूрд░्рд╡рдХ рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиा।
3. рдЙрдд्рдкाрджрдХрддा :- рдЗрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै – рдоाрдирд╡ рд╕рдоाрдЬ рдоें рдХाрдо рдХрд░рдиे рдХा рддрд░ीрдХा рдФрд░ рдЙрд╕े рдмेрд╣рддрд░ рдмрдиाрдиे рдХा рд╣ुрдирд░। рдЕрд░्рдеाрдд рдХिрд╕ी рднी рд╕рдоाрдЬ рдХी рдЙрдд्рдкाрджрдХрддा, рдЙрд╕ рд╕рдоाрдЬ рдХी рдХाрд░्рдпрд╢ीрд▓ рд╕्рд╡рд╕्рде рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХी рдХ्рд╖рдорддा рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддी рд╣ै।
4. рд╕рд╢рдХ्рддिрдХрд░рдг :- рдЗрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै – рд▓ोрдЧों рдХो рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рдПрд╡ं рд╡िрдХрд▓्рдк рдЪुрдирдиे рдХे рд▓िрдП рд╕рдмрд▓ рдФрд░ рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рдмрдиाрдиा। рдЬैрд╕े – рдорд╣िрд▓ाрдУं рдФрд░ рдкिрдЫреЬे рд╡рд░्рдЧों рдХो рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдХрд░рдХे рдЙрди्рд╣ें EMPOWER рдХрд░рдиा।
Q 23 рдЪрд▓рд╡ाрд╕ी рдкрд╢ुрдЪाрд░рдг рдФрд░ рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдкрд╢ुрдзрди рдоें рдЕंрддрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХीрдЬिрдП। рдЕрдерд╡ा рд╡िрдХाрд╕рд╢ीрд▓ рджेрд╢ों рдоें рдирдЧрд░ों рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдПं рдХौрди – рдХौрди рд╕ी рд╣ैं ? (5)
Ans. рдЪрд▓рд╡ाрд╕ी рдкрд╢ुрдЪाрд░рдг (Nomadic Herding) -
1. рдЬीрд╡рди рдиिрд░्рд╡ाрд╣ рдХे рд▓िрдП рдкрд╢ुрдкाрд▓рди рдХрд░рдиा, рдЪрд▓рд╡ाрд╕ी рдкрд╢ुрдЪाрд░рдг рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै।
2. рдпे рдкрд╢ुрдкाрд▓рдХ рдкाрдиी рдФрд░ рдЪрд░ाрдЧाрд╣ рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा рд╡ рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕्рдеाрди рдмрджрд▓рддे рд░рд╣рддे рд╣ैं।
3. рдпे рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╡рдирд╕्рдкрддि рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं
4. рдпे рдкрд╢ुрдкाрд▓рдХ рднोрдЬрди, рд╡рд╕्рдд्рд░, рдпाрддाрдпाрдд рдХे рд▓िрдП рдкрд╢ुрдУं рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд░рд╣рддे рд╣ैं।
5. рдпे рдоौрд╕рдо рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЛрддु рдк्рд░рд╡ाрд╕ (TRANSHUMANCE) рдХрд░рддे рд╣ैं।
6. рдЗрдирдХा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд╢ुрдУं рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рд╕े рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╣ोрддा рд╣ै।
7. рдЪрд▓рд╡ाрд╕ी рдкрд╢ुрдЪाрд░рдг рдоें рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдкрд╢ु рдкाрд▓े рдЬाрддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े – рдЙрд╖्рдгрдХрдЯिрдмंрдзीрдп рдЕрдл्рд░ीрдХा рдХे рдмрдвिрдпा рдЪрд░ाрдЧाрд╣ рдоें рдЧाрдп – рдмैрд▓, рд╕рд╣ाрд░ा рд╡ рдПрд╢िрдпा рдХे рд╢ुрд╖्рдХ рдорд░ुрд╕्рдерд▓ों рдоें рднेреЬ, рдмрдХрд░ी рд╡ рдКँрдЯ, рдЕрд░्рдз рд╢ुрд╖्рдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЧрдзे рдПрд╡ं рдШोреЬे, рддिрдм्рдмрдд рд╡ рдПंрдбीрдЬ рдХे рдЙрдЪ्рдЪ рдкрдаाрд░ी рднाрдЧों рдоें рдпाрдХ рд╡ рд▓ाрдоा рддрдеा рдЖрд░्рдХрдЯिрдХ рдХे рдз्рд░ुрд╡ीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд░ेंрдбिрдпрд░ рдЖрджि рдкाрд▓े рдЬाрддे рд╣ैं।
8. рдЪрд▓рд╡ाрд╕ी рдкрд╢ुрдЪाрд░рдг рдХे рдоुрдЦ्рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХрдаोрд░ рдПрд╡ं рд╢ुрд╖्рдХ рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдХे рд╣ैं। рдЬैрд╕े - рд╕рд╣ाрд░ा, рджрдХ्рд╖िрдг – рдкрд╢्рдЪिрдо рд╡ рдордз्рдп рдПрд╢िрдпा, рдпूрд░ेрд╢िрдпा рдоें рдЯुंрдб्рд░ा рддрдеा рджрдХ्рд╖िрдг рдкрд╢्рдЪिрдо рдЕрдл्рд░ीрдХा рдЖрджि।
рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдкрд╢ुрдзрди рдкाрд▓рди (Commercial Livestock Rearing) –
1. рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХे рд▓िрдП рдкрд╢ुрдкाрд▓рди рдХрд░рдиा, рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдкрд╢ुрдзрди рдкाрд▓рди рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै।
2. рдпे рдкрд╢ुрдкाрд▓рдХ рд╕्рдеाрдпी рдЪрд░ाрдЧाрд╣ों рдпा рдШाрд╕ рдХे рдоैрджाрдиों рдкрд░ рд╕्рдеाрдпी рд░ूрдк рд╕े рдкрд╢ु рдкाрд▓рддे рд╣ैं।
3. рдпे рдЪाрд░े рдХी рдлрд╕рд▓ों рдФрд░ рдЬрд▓ рдХी рд╕рдоुрдЪिрдд рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд░рд╣рддे рд╣ैं।
4. рдпे рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рдкрд╢ुрдкाрд▓рди рдХрд░рддे рд╣ैं।
5. рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдкрд╢ुрдзрди рдкाрд▓рди рд╕्рдеाрдпी рд░ूрдк рд╕े рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдкрд╢ुрдУं рдХो рд╕ैंрдХреЬों рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рд▓рдо्рдмे рдмाреЬों рдоें рд░рдЦा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрди рдмाреЬों рдХो рдк्рд░ेрдпрд░ी рдоें рд░ैंрдЪ рддрдеा рдкрдо्рдкाрд╕ рдоें рдПрд╕्рдЯेрдирд╢िрдпा рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
6. рдЗрд╕рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рджेрд╢ों рдХे рдмреЬे – рдмреЬे рдкूंрдЬीрдкрддि рдкैрд╕ा рд▓рдЧрддे рд╣ैं।
7. рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдкрд╢ुрдзрди рдкाрд▓рди рдоें рдПрдХ рд╣ी рдХिрд╕्рдоे рдХे рдЙрди्рдирдд рдпा рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдкрд╢ु рдкाрд▓े рдЬाрддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े – рдЧाрдп
8. рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдкрд╢ुрдзрди рдкाрд▓рди рдХे рдоुрдЦ्рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ – рдПрд╢िрдпा (рд░ूрд╕) рдоें рд╕्рдЯेрдкीрдЬ, рдЙрдд्рддрд░ी рдЕрдоेрд░िрдХा рдХे рдк्рд░ेрдпрд░ी, рджрдХ्рд╖िрдгी рдЕрдоेрд░िрдХा рдХे рд▓ाрдиोрд╕ рд╡ рдкрдо्рдкाрд╕, рджрдХ्рд╖िрдгी рдЕрдл्рд░ीрдХा рдХे рд╡ेрд▓्рдб рдХ्рд╖ेрдд्рд░, рдЖрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпा рдХे рдбाрдЙंрд╕ рд╡ рди्рдпूрдЬीрд▓ैंрдб् рдХे рдШाрд╕ рд╕्рдерд▓ рд╣ैं।
рдЕрдерд╡ा
рд╡िрдХाрд╕рд╢ीрд▓ рджेрд╢ों рдоें рдирдЧрд░ों рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдПं рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं:-
1. рдЕрдиाрдзिрдХृрдд рдпा рдорд▓िрди рдпा рдЧंрджी рдмрд╕्рддिрдпाँ (рднाрд░рдд рдХे рдЕрдзिрдХांрд╢ рдорд╣ाрдирдЧрд░ों рдХी 25% рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдорд▓िрди рдмрд╕्рддिрдпों рдоें рд░рд╣рддी рд╣ै)
2. рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдПं рдЬैрд╕े – рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХी рдХрдоी, рдорд╣ंрдЧाрдИ, рдЬрдоीрди рдХी рдмेрд╣рдж рдКँрдЪी рдХीрдорддें
3. рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдХी рдХрдоी
4. рдкрд░िрд╡рд╣рди рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдХा рдЕрднाрд╡
5. рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдмेрд╣рддрд░ рд╕ंрд╕्рдеाрдиों рдХी рдХрдоी
6. рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгीрдп рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рдЬैрд╕े – рдк्рд░рджूрд╖рдг рдХी рд╕рдорд╕्рдпा, рд╢ुрдж्рдз рд╣рд╡ा рдХी рдХрдоी рдЖрджि।
7. рдирдЧрд░ीрдп рдмрд╕्рддिрдпाँ рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рдХंрдХ्рд░ीрдЯ рдХे рдЬंрдЧрд▓ рдпा рдЙрд╖्рдо рдж्рд╡ीрдк (HEAT ISLANDS) рдмрдирддे рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं।