1. (c) рдХृрд╖ि (Note -
рдЗрд╕ рдк्рд░рд╢्рди рдоें рдпे рдкूрдЫा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП рдеा рдХि рдХौрди
– рд╕ा рддрдд्рд╡ рднौрддिрдХ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рдирд╣ीं рд╣ै)
2. (b) рдбेрдирдоाрд░्рдХ
3. (c) рджुрдХाрдирджाрд░
4. (c) рдордЫрд▓ी рдкрдХреЬрдиा
5. (a) рдкрд╢्рдЪिрдо рдмंрдЧाрд▓
6. рднूрдЧोрд▓
рдХी рд╡рд╣ рд╢ाрдЦा рдЬो рдЖрд░्рдеिрдХ рддрде्рдпों рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рднौрдЧोрд▓िрдХ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддी рд╣ै, рдЖрд░्рдеिрдХ рднूрдЧोрд▓
рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै।
7. рд╕िंрдзु
рдирджी рдШाрдЯी, рдиीрд▓ рдирджी рдШाрдЯी, рд╣рд╡ांрдЧ рд╣ो рдирджी рдШाрдЯी, рджрдЬрд▓ा – рдлрд░ाрдд рдирджी рдШाрдЯी (рдХोрдИ рджो рд▓िрдЦें)
8. рдЖрдпु
рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХा рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рддрдеा рд╕्рдд्рд░िрдпों рдФрд░ рдкुрд░ुрд╖ों рдХा рдЖрдпु рд╡рд░्рдЧों рдХे
рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдХрд░рдиा, рдЖрдпु рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै।
9. Census
2011рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рднाрд░рдд рдХी 83,30,87,662 (68.84%) рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा
рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╣ै, рдЬрдмрдХि Census 2001
рдоें рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХा рднाрдЧ 72.19% рдеा।
10. рдк्рд░рддि
рд╡рд░्рдЧ рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХा рд╡िрддрд░рдг рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдШрдирдд्рд╡ (Population
Density) рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै। рднाрд░рдд рдХा рдФрд╕рдд рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдШрдирдд्рд╡ 2011 рдХी
рдЬрдирдЧрдгрдиा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ 382 рд╡्рдпрдХ्рддि рд╡्рдпрдХ्рддि рдк्рд░рддि рд╡рд░्рдЧ рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рд╣ै।
11. рдкुрд░ुрд╖
рдк्рд░рдзाрди рд╕рдоाрдЬ, рд╕्рдд्рд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдХрдоी, рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХी рдХрдоी, рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХा рдЕрднाрд╡, рдоाрддृрдд्рд╡ рдПрд╡ं рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ
рдХी рдЬिрдо्рдоेрд╡ाрд░िрдпाँ рдЖрджि рдХुрдЫ рдРрд╕े рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░рдг рдПрд╡ं рд╕рдорд╕्рдпाрдПं рд╣ैं, рдЬो рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рдЧ्рд░ाрдоीрдг
рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рд╕े рд╢рд╣рд░ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╣рддोрдд्рд╕ाрд╣िрдд (Discourage) рдХрд░рддी рд╣ैं।
12. рд╡ृрдд्рддाрдХाрд░
рдк्рд░рддिрд░ूрдк : рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЧाँрд╡ рдЭीрд▓ों рд╡ рддाрд▓ाрдмों рдЖрджि
рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рдмрд╕्рддी рдмрд╕ рдЬाрдиे рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдХрднी-рдХрднी рдЧ्рд░ाрдо рдХो рдЗрд╕
рдпोрдЬрдиा рд╕े рдмрд╕ाрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХा рдордз्рдп рднाрдЧ рдЦुрд▓ा рд░рд╣े рдЬिрд╕рдоें рдкрд╢ुрдУं рдХो рд░рдЦा рдЬाрдП рддाрдХि
рд╡े рдЬंрдЧрд▓ी рдЬाрдирд╡рд░ों рд╕े рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд░рд╣ें। рд╢рд╣рд░ों рдоें рдоॉрдбрд▓ рдЯाрдЙрди рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╡ृрддрдХाрд░ рдмрд╕्рддिрдпाँ
рд╣ोрддी рд╣ैं।
рдЖрдпрддाрдХाрд░
рдпा рд╡рд░्рдЧाрдХाрд░ рдк्рд░рддिрд░ूрдк : рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдмрд╕्рддिрдпों рдХा рдпрд╣ рдк्рд░рддिрд░ूрдк
рд╕рдорддрд▓ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдЕрдерд╡ा рдЪौреЬी рдЕंрддрд░ा рдкрд░्рд╡рддीрдп рдШाрдЯिрдпों рдоें рдкाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд╕реЬрдХें
рдЖрдпрддाрдХाрд░ рд╣ोрддी рд╣ैं рдЬो рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХो рд╕рдордХोрдг рдкрд░ рдХाрдЯрддी рд╣ैं। рдЬैрд╕े – рд╢рд╣рд░ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╕ेрдХ्рдЯрд░ों
рдХा рдк्рд░рддिрд░ूрдк।
13. рдЬрдирдЧрдгрдиा
2011 рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рднाрд░рдд рдоें рд╕рдмрд╕े рдЬ्рдпाрджा (19.9 рдХрд░ोреЬ) рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ (UP) рдоें
рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░рддी рд╣ै। рдЬो рднाрд░рдд рдХी рдХुрд▓ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХा 16% рднाрдЧ рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдХ्рд░рдорд╢ः
рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ (11.23 рдХрд░ोреЬ), рдмिрд╣ाрд░ (10.38 рдХрд░ोреЬ) рддрдеा рдкрд╢्рдЪिрдо рдмंрдЧाрд▓ (9.13 рдХрд░ोреЬ) рдХी
рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рд╣ैं।
14. рдЕрд╡ैрдз
рд░ूрдк рд╕े рдмрд╕ी,
рдЧैрд░ реШाрдиूрдиी, рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рднीреЬ – рднाрдб рд╡ाрд▓ी рдоाрдирд╡ рдмрд╕्рддिрдпाँ, рдЧंрджी рдмрд╕्рддिрдпाँ рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ैं। рдзाрд░ाрд╡ी
(рдоुंрдмрдИ), рдПрд╢िрдпा рдХी рд╕рдмрд╕े рдмреЬी рдорд▓िрди рдмрд╕्рддी рд╣ै।
рдорд▓िрди
рдмрд╕्рддिрдпों рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдоें рдЕрдд्рдпंрдд рдиिрдо्рди рдЖрд╡ाрд╕ीрдп рджрд╢ाрдПँ,
рддंрдЧ рдЧрд▓िрдпाँ, рдХрдЪ्рдЪे рдПрд╡ं рдЫोрдЯे рдордХाрди, рд╢ुрдж्рдз рд╣рд╡ा, рдкाрдиी, рд╢ौрдЪाрд▓рдп рдЖрджि
рдХी рдХрдоी, рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рднीреЬ рднाреЬ, рдЧрд░ीрдмी,
рдЕрдкрд░ाрдз, рд╢рд░ाрдм, рдирд╢ीрд▓ी
рджрд╡ाрдУं рдХे рдзंрдзे, рдЧुंрдбाрдЧрд░्рджी рдЖрджि рдЕрд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рдЖрджि। рдЗрдирдХे
рдЕрдзिрдХрддрд░ рдиिрд╡ाрд╕ी рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╣ोрддी рд╣ै।
15. рд╡े
рдк्рд░рджेрд╢ рдЬрд╣ाँ рдкрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдШрдирдд्рд╡ 200 рд╡्рдпрдХ्рддि рдк्рд░рддि рд╡рд░्рдЧ рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै,
рдЙрдЪ्рдЪ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдШрдирдд्рд╡ рд╡ाрд▓े рдк्рд░рджेрд╢ рдХрд╣рд▓ाрддे рд╣ैं, рдЬैрд╕े
– рджрдХ्рд╖िрдг – рдкूрд░्рд╡ी рдПрд╢िрдпा рдоें рдирджी
рдШाрдЯिрдпों рдХे рд╕рдорддрд▓ рдоैрджाрдиी рднू - рднाрдЧ, рдкрд╢्рдЪिрдо рдпूрд░ोрдк рдХे рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ
рдПрд╡ं рдирдЧрд░ीрдп рдк्рд░рджेрд╢ рддрдеा USA рдПрд╡ं рдХрдиाрдбा рдХे рдкूрд░्рд╡ी рддрдЯीрдп рдк्рд░рджेрд╢
рдЖрджि।
16. рдЧुрдЪ्рдЫिрдд
рдмрд╕्рддिрдпाँ (Clustered Settlements) - рдЧुрдЪ्рдЫिрдд
рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдмрд╕्рддी рдШрд░ों рдХा рдПрдХ рд╕ंрд╣рдд рдЕрдерд╡ा рд╕ंрдХुрд▓िрдд рд░ूрдк рд╕े рдиिрд░्рдоिрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕
рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЧाँрд╡ рдоें рд░рд╣рди-рд╕рд╣рди рдХा рд╕ाрдоाрди्рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдФрд░ рдЪाрд░ों рдУрд░ рдлैрд▓े рдЦेрддों,
рдЦрд▓िрд╣ाрдиों рдФрд░ рдЪрд░ाрдЧाрд╣ों рд╕े рдкृрдердХ рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕ंрдХुрд▓िрдд рдиिрд░्рдоिрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдФрд░
рдЗрд╕рдХी рдордз्рдпрд╡рд░्рддी рдЧрд▓िрдпाँ рдХुрдЫ рдЬाрдиे-рдкрд╣рдЪाрдиे рдк्рд░ाрд░ूрдк рдЕрдерд╡ा рдЬ्рдпाрдоिрддीрдп рдЖрдХृрддिрдпाँ рдк्рд░рд╕्рддुрдд
рдХрд░рддे рд╣ैं рдЬैрд╕े рдХि рдЖрдпрддाрдХाрд░, рдЕрд░ीрдп, рд░ैрдЦिрдХ
рдЗрдд्рдпाрджि। рдРрд╕ी рдмрд╕्рддिрдпाँ рдк्рд░ाрдпः рдЙрдкрдЬाрдК рдЬрд▓ोреЭ рдоैрджाрдиों рдФрд░ рдЙрдд्рддрд░-рдкूрд░्рд╡ी рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рдкाрдИ
рдЬाрддी рд╣ै।
рдкрд░िрдХ्рд╖िрдк्рдд
рдмрд╕्рддिрдпाँ (Dispersed Settlements) - рднाрд░рдд
рдоें рдкрд░िрдХ्рд╖िрдк्рдд рдЕрдерд╡ा рдПрдХाрдХी рдмрд╕्рддी рдк्рд░ाрд░ूрдк рд╕ुрджूрд░ рдЬंрдЧрд▓ों рдоें рдПрдХाрдХी рдЭोंрдкреЬिрдпों рдЕрдерд╡ा
рдХुрдЫ рдЭोंрдкреЬिрдпों рдХी рдкрд▓्рд▓ी рдЕрдерд╡ा рдЫोрдЯी рдкрд╣ाреЬिрдпों рдХी рдвाрд▓ों рдкрд░ рдЦेрддों рдЕрдерд╡ा рдЪрд░ाрдЧाрд╣ों рдХे
рд░ूрдк рдоें рджिрдЦाрдИ рдкреЬрддा рд╣ै। рдмрд╕्рддी рдХा рдЪрд░рдо рд╡िрдХ्рд╖ेрдкрдг рдк्рд░ाрдпः рднू-рднाрдЧ рдФрд░ рдиिрд╡ाрд╕ рдпोрдЧ्рдп
рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХे рднूрдоि рд╕ंрд╕ाрдзрди рдЖрдзाрд░ рдХी рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╡िрдЦंрдбिрдд рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдХाрд░рдг рд╣ोрддा рд╣ै। рдРрд╕ी рдмрд╕्рддिрдпाँ
рдоेрдШाрд▓рдп,
рдЙрдд्рддрд░ाрдЦंрдб, рд╣िрдоाрдЪрд▓ рдк्рд░рджेрд╢ рдФрд░ рдкूрд░्рд╡ोрдд्рддрд░ рд░ाрдЬ्рдпों
рдоें рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ैं।
17. рдк्рд░рд╡ाрд╕ (Migration) – рдк्рд░рд╡ाрд╕
рдХा рд╢ाрдм्рджिрдХ рдЕрд░्рде рд╣ोрддा рд╣ै – рдк्рд░ (рджूрд╕рд░ा) + рд╡ाрд╕ (рдиिрд╡ाрд╕)। рдЕрд░्рдеाрдд् рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдпा
рд╕рдоूрд╣ рдХा рджूрд╕рд░े рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЬाрдХрд░ рдмрд╕рдиा рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै। рд▓ोрдЧ рдмेрд╣рддрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ
рдЬीрд╡рди рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдХाрд░рдХों рдХो рджो рд╕рдоूрд╣ों
рдоें рдмाँрдЯा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै :- рдк्рд░рддिрдХрд░्рд╖ рдХाрд░рдХ (PUSH
FACTORS) -
рд╡े рдХाрд░рдХ (рдЬैрд╕े - рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी, рд░рд╣рди – рд╕рд╣рди рдХी рдиिрдо्рди рджрд╢ाрдПँ, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЙрдкрдж्рд░рд╡, рдк्рд░рддिрдХूрд▓ рдЬрд▓рд╡ाрдпु, рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╡िрдкрджाрдПं, рдорд╣ाрдоाрд░ी, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ – рдЖрд░्рдеिрдХ
рдкिрдЫреЬाрдкрди рдЖрджि) рдЬो рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХो рдЫोреЬрдиे рдХो рдордЬрдмूрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рдЕрдкрдХрд░्рд╖ рдХाрд░рдХ (PULL
FACTORS) - рд╡े рдХाрд░рдХ (рдХाрдо рдпा рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХे рдЕрд╡рд╕рд░, рд░рд╣рди – рд╕рд╣рди рдХी рдЕрдЪ्рдЫी рджрд╢ाрдПँ, рд╢ांрддिрдкूрд░्рдг
рдоाрд╣ौрд▓ рд╡ рд╕्рдеाрдпिрдд्рд╡, рдЬीрд╡рди рд╡ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХी рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा, рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдЕрдиुрдХूрд▓ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдпा рдЕрдиुрдХूрд▓ рдЬрд▓рд╡ाрдпु, рдорд╣ाрдоाрд░ी
рд░рд╣िрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░, рдЖрд░्рдеिрдХ рдЕрд╡рд╕рд░ों рдХी рдЕрдзिрдХрддा рдЖрджि) рдЬो рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди
рдкрд░ рдЖрдиे рдХे рд▓िрдП рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं।
18. рдирдЧрд░ीрдп
рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡ाрд▓े рд╣ोрддे рд╣ैं। рдмреЭрддी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХे рдХाрд░рдг рдпрд╣ाँ рдЖрдорддौрд░ рдкрд░ рд╕ाрдл
–
рд╕рдлाрдИ рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд▓рдЪрд░ рд╣ोрддी рд╣ै। рдЬрдЧрд╣ – рдЬрдЧрд╣
рдЧंрджрдЧी рдХे рдвेрд░ рдФрд░ рдк्рд░рджूрд╖िрдд рд╡ाрдпु рдХे рдХाрд░рдг рдирдЧрд░ीрдп рдЕрдкрд╢िрд╖्рдЯ рдХा рдиिрдкрдЯाрди рд╣рд░ рдмреЬे рдорд╣ाрдирдЧрд░,
рдЬैрд╕े – рджिрд▓्рд▓ी, рдоुंрдмрдИ,
рдЪेрди्рдирдИ, рдХोрд▓рдХाрддा, рдмेंрдЧрд▓ुрд░ु
рдЖрджि рдФрд░ рдЫोрдЯे рд╢рд╣рд░ рдПрд╡ं рдХрд╕्рдмों рдХे рд▓िрдП рд╕рдорд╕्рдпा рдмрди рдЪूрдХा рд╣ै। рдаोрд╕ рдХрдЪрд░े рдХे рдвेрд░ рдХा рдирдЧрд░ों
рдоें рдЕрдо्рдмाрд░ рд▓рдЧрддा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рдЬैрд╕े – рджिрд▓्рд▓ी рдХे рдХрд░рдиाрд▓ рдмाрдИंрдкाрд╕
рдкрд░ рдХूреЬे рдХा рдкрд╣ाреЬ рдмрди рдЪूрдХा рд╣ै। рджिрд▓्рд▓ी рдХा рдШрд░ेрд▓ू рд╡ рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдЕрдкрд╢िрд╖्рдЯ рдпрдоुрдиा рдирджी рдоें
рдбाрд▓ा рдЬाрддा рд╣ै।
рдаोрд╕
рдХрдЪрд░े рдоें рдк्рд▓ाрд╕्рдЯिрдХ рдХा рд╕ाрдоाрди, рдкोрд▓िрдеीрди рдХी рдеैрд▓िрдпाँ,
рд░рдж्рджी рдХाрдЧрдЬ, рдкुрд░ाрдиा рдлрд░्рдиीрдЪрд░, CD, DVD рдЖрджि рд╢ाрдоिрд▓ рд░рд╣рддा рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдЧीрд▓े рдХрдЪрд░े рдоें рджैрдиिрдХ рдЬीрд╡рди
рдоें рдЙрдкрдпोрдЧ рдХे рдмाрдж рдиिрдХрд▓рдиे рд╡ाрд▓ा рд╕ाрдЧ – рд╕рдм्рдЬिрдпों рдХा рдХрдЪрд░ा рдЖрджि
рд╢ाрдоिрд▓ рд░рд╣рддा рд╣ै।
рдирдЧрд░ीрдп
рдЕрдкрд╢िрд╖्рдЯ рдиिрдкрдЯाрди рд╕े рдЬुреЬी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕рдорд╕्рдпाрдПं рдпा рдк्рд░рднाрд╡ :-
1.
рдаोрд╕ рдЕрдкрд╢िрд╖्рдЯ рд╕े рджूрд░ – рджूрд░ рддрдХ рдмрджрдмू рдлैрд▓рддी рд░рд╣рддी рд╣ै।
2.
рдЧंрджрдЧी рдХा рдвेрд░ рдордХ्рдЦिрдпों, рдордЪ्рдЫрд░ों, рдЪूрд╣ों,
рд╕ूрдЕрд░ों рд╡ рдХुрдд्рддों рдХी рд╢рд░рдг – рд╕्рдерд▓ी рдмрди рдЬाрддा
рд╣ै।
3.
рдпрд╣ाँ рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рдЧंрджी рдмрджрдмू рдФрд░ рдЬीрд╡ рдЬीрд╡рди рдХे рд▓िрдП рдЬोрдЦिрдо рдмрди рдЬाрддे рд╣ैं।
4.
рдЯाрдЗрдлाрдЗрдб (рдоिрдпाрджी рдмुрдЦाрд░), рдЧрд▓рдШोрдЯू (рдбिрдк्рдеीрд░िрдпा), рджрд╕्рдд (рдбाрдпрд░िрдпा), рд╣ैрдЬा рдЬैрд╕ी рдмीрдоाрд░िрдпाँ рдлैрд▓рддी
рд╣ैं।
5.
рднौрдо рдЬрд▓ рднी рджूрд╖िрдд рд╣ोрддा рд╣ै।
19. рдкрдиाрдоा
рдирд╣рд░ -
рдпрд╣
рдирд╣рд░ рдкूрд░्рд╡ рдоें рдЕрдЯрд▓ांрдЯिрдХ рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ рдХो рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें рдк्рд░рд╢ांрдд рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ рд╕े рдЬोреЬрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХा
рдиिрд░्рдоाрдг рдкрдиाрдоा рдЬрд▓рдбрдорд░ूрдордз्рдп рдХे рдЖрд░-рдкाрд░ рдкрдиाрдоा рдирдЧрд░ рдПрд╡ं рдХोрд▓ोрди рдХे рдмीрдЪ рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрдЬ्рдп
рдЕрдоेрд░िрдХा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЧрдпा, рдЬिрд╕рдиे рджोрдиोें рд╣ी рдУрд░
рдХे 8 рдХि.рдоी. рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХो рдЦрд░ीрдж рдХрд░ рдЗрд╕े рдирд╣рд░ рдоंрдбрд▓ рдХा рдиाрдо рджिрдпा рд╣ै। рдирд╣рд░ рд▓рдЧрднрдЧ 72 рдХि.рдоी.
рд▓ंрдмी рд╣ै рдЬो рд▓рдЧрднрдЧ 12 рдХि.рдоी. рд▓ंрдмी рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдЧрд╣рд░ी рдХрдЯाрди рд╕े рдпुрдХ्рдд рд╣ै। рдЗрд╕ рдирд╣рд░ рдоें рдХुрд▓ рдЫः
рдЬрд▓рдмंрдзрдХ рддंрдд्рд░ рд╣ैं рддрдеा рдЬрд▓рдпाрди рдкрдиाрдоा рдХी рдЦाреЬी рдоें рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдХрд░рдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рдЗрди рдЬрд▓рдмंрдзрдХों рд╕े
рд╣ोрдХрд░ рд╡िрднिрди्рди рдКँрдЪाрдИ рдХी рд╕рдоुрдж्рд░ी рд╕рддрд╣ (26 рдоीрдЯрд░ рдКрдкрд░ рдПрд╡ं рдиीрдЪे) рдХो рдкाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрд╕
рдирд╣рд░ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдоुрдж्рд░ी рдоाрд░्рдЧ рд╕े рди्рдпूрдпाрд░्рдХ рдПрд╡ं рд╕ैрдирдл्рд░ांрд╕िрд╕्рдХो рдХे рдордз्рдп рд▓рдЧрднрдЧ 13,000 рдХि.рдоी. рдХी рджूрд░ी рдХрдо рд╣ो рдЧрдИ рд╣ै। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдкрд╢्рдЪिрдоी рдпूрд░ोрдк рдФрд░ рд╕ंрдпुрдХ्рдд
рд░ाрдЬ्рдп рдЕрдоेрд░िрдХा рдХे рдкрд╢्рдЪिрдоी рддрдЯ; рдЙрдд्рддрд░-рдкूрд░्рд╡ी рдФрд░ рдордз्рдп рд╕ंрдпुрдХ्рдд
рд░ाрдЬ्рдп рдЕрдоेрд░िрдХा рдФрд░ рдкूрд░्рд╡ी рддрдеा рджрдХ्рд╖िрдгी-рдкूрд░्рд╡ी рдПрд╢िрдпा рдХे рдордз्рдп рдХी рджूрд░ी рднी рдХрдо рд╣ो рдЧрдИ
рд╣ै। рдЗрд╕ рдирд╣рд░ рдХा рдЖрд░्рдеिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╕्рд╡ेрдЬ рдирд╣рд░ рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдХрдо рд╣ै। рдлिрд░ рднी рджрдХ्рд╖िрдгी рдЕрдоेрд░िрдХा
рдХी рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдЗрд╕рдХी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рд╣ै।
OR
рд╕्рд╡ेрдЬ
рдирд╣рд░ -
рдЗрд╕
рдирд╣рд░ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг 1869 рдоें рдоिрд╕्рд░ рдоें рдЙрдд्рддрд░ рдоें рдкोрд░्рдЯрд╕рдИрдж рдПрд╡ं рджрдХ्рд╖िрдг рдоें рд╕्рдеिрдд рдкोрд░्рдЯ
рд╕्рд╡ेрдЬ (рд╕्рд╡ेрдЬ рдкрдд्рддрди) рдХे рдордз्рдп рднूрдордз्рдп рд╕ाрдЧрд░ рдПрд╡ं рд▓ाрд▓ рд╕ाрдЧрд░ рдХो рдЬोреЬрдиे рд╣ेрддु рдХिрдпा рдЧрдпा। рдпрд╣
рдпूрд░ोрдк рдХो рд╣िंрдж рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ рдоें рдПрдХ рдирд╡ीрди рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдоाрд░्рдЧ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै рддрдеा рд▓िрд╡рд░рдкूрд▓ рдПрд╡ं
рдХोрд▓ंрдмो рдХे рдмीрдЪ рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд╕рдоुрдж्рд░ी рдоाрд░्рдЧ рдХी рджूрд░ी рдХो рдЙрдд्рддрдоाрд╢ा рдЕंрддрд░ीрдк рдоाрд░्рдЧ рдХी рддुрд▓рдиा
рдоें рдШрдЯाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЬрд▓рдмंрдзрдХों рд╕े рд░рд╣िрдд рд╕рдоुрдж्рд░ рд╕рддрд╣ рдХे рдмрд░ाрдмрд░ рдирд╣рд░ рд╣ै,
рдЬो рдпрд╣ рд▓рдЧрднрдЧ 160 рдХि.рдоी. рд▓ंрдмी рддрдеा 11 рд╕े 15 рдоीрдЯрд░ рдЧрд╣рд░ी рд╣ै। рдЗрд╕ рдирд╣рд░ рдоें
рдк्рд░рддिрджिрди рд▓рдЧрднрдЧ 100 рдЬрд▓рдпाрди рдЖрд╡ाрдЧрдорди рдХрд░рддे рд╣ैं рддрдеा рдЙрди्рд╣ें рдЗрд╕ рдирд╣рд░ рдХो рдкाрд░ рдХрд░рдиे рдоें 10-12
рдШंрдЯे рдХा рд╕рдордп рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдпाрдд्рд░ी рдПрд╡ं рдоाрд▓ рдХрд░ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдХुрдЫ рдЬрд▓рдпाрди рдЬिрдирдХे рд▓िрдП
рд╕рдордп рдХी рджेрд░ी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдирд╣ीं рд╣ै рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдХृрдд рд▓ंрдмे рдкрд░ंрддु рд╕рд╕्рддे рдЙрдд्рддрдоाрд╢ा рдЕंрддрд░ीрдк
рдоाрд░्рдЧ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рднी рдЖрд╡ाрдЧрдорди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдПрдХ рд░ेрд▓рдоाрд░्рдЧ рдЗрд╕ рдирд╣рд░
рдХे рд╕рд╣ाрд░े рд╕्рд╡ेрдЬ рддрдХ рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рдлिрд░ рдЗрд╕्рдоाрдЗрд▓िрдпा рд╕े рдПрдХ рд╢ाрдЦा рдХैрд░ो рдХो рдЬाрддी рд╣ै। рдиीрд▓ рдирджी
рд╕े рдПрдХ рдиौрдЧрдо्рдп рддाреЫा рдкाрдиी рдХी рдирд╣рд░ рднी рд╕्рд╡ेрдЬ рдирд╣рд░ рд╕े рдЗрд╕्рдоाрдЗрд▓िрдпा рдоें рдоिрд▓рддी рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े
рдкोрдЯрд╕рдИрдж рдФрд░ рд╕्рд╡ेрдЬ рдирдЧрд░ों рдХो рддाреЫे рдкाрдиी рдХी рдЖрдкूрд░्рддि рдХी рдЬाрддी рд╣ै।
20. рдЧ्рд░ाрдоीрдг
рдмрд╕्рддिрдпों рдХे рдк्рд░рддिрд░ूрдк - рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдмрд╕्рддिрдпों рдХा рдк्рд░рддिрд░ूрдк рдпрд╣
рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै рдХि рдордХाрдиों рдХी рд╕्рдеिрддि рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдПрдХ рджूрд╕рд░े рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╣ै। рдЧाँрд╡ рдХी рдЖрдХृрддि
рдПрд╡ं рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдХाрд░рдХों рдоें рдЧाँрд╡ рдХी рд╕्рдеिрддि,
рд╕рдоीрдкрд╡рд░्рддी рд╕्рдерд▓ाрдХृрддि рдПрд╡ं рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХा рднूрднाрдЧ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕्рдеाрди рд░рдЦрддे рд╣ैं। рдЧ्рд░ाрдоीрдг
рдмрд╕्рддिрдпों рдХा рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдХрдИ рдоाрдкрджंрдбों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै :
(i)
рд╡िрди्рдпाрд╕ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ : рдЗрдирдХे рдоुрдЦ्рдп
рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ैं– рдоैрджाрдиी рдЧ्рд░ाрдо, рдкрдаाрд░ी рдЧ्рд░ाрдо,
рддрдЯीрдп рдЧ्рд░ाрдо, рд╡рди рдЧ्рд░ाрдо рдПрд╡ं рдорд░ुрд╕्рдерд▓ीрдп рдЧ्рд░ाрдо।
(ii)
рдХाрд░्рдп рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ : рдЗрд╕рдоें рдХृрд╖ि рдЧ्рд░ाрдо,
рдордЫुрд╡ाрд░ों рдХे рдЧ्рд░ाрдо, рд▓рдХреЬрд╣ाрд░ों рдХे рдЧ्рд░ाрдо,
рдкрд╢ुрдкाрд▓рдХ рдЧ्рд░ाрдо рдЖрджि рдЖрддे рд╣ैं।
(iii)
рдмрд╕्рддिрдпों рдХी рдЖрдХृрддि рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ : рдЗрд╕рдоें
рдХрдИ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЬ्рдпाрдоिрддिрдХ рдЖрдХृрддिрдпाँ рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ैं рдЬैрд╕े рдХि рд░ेрдЦीрдп, рдЖрдпрддाрдХाрд░, рд╡ृрдд्рддाрдХाрд░, рддाрд░े рдХे
рдЖрдХाрд░ рдХी, ‘рдЯी’ рдХे рдЖрдХाрд░ рдХी, рдЪौрдХ рдкрдЯ्рдЯी, рджोрд╣рд░े рдЧ्рд░ाрдо рдЗрдд्рдпाрджि।
(рдХ)
рд░ैрдЦिрдХ рдк्рд░рддिрд░ूрдк : рдЙрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдмрд╕्рддिрдпों рдоें рдордХाрди
рд╕реЬрдХों,
рд░ेрд▓ рд▓ाрдЗрдиों, рдирджिрдпों, рдирд╣рд░ों,
рдШाрдЯी рдХे рдХिрдиाрд░े рдЕрдерд╡ा рддрдЯрдмंрдзों рдкрд░ рд╕्рдеिрдд рд╣ोрддे рд╣ैं।
(рдЦ)
рдЖрдпрддाрдХाрд░ рдк्рд░рддिрд░ूрдк : рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдмрд╕्рддिрдпों рдХा рдпрд╣ рдк्рд░рддिрд░ूрдк
рд╕рдорддрд▓ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдЕрдерд╡ा рдЪौреЬी рдЕंрддрд░ा рдкрд░्рд╡рддीрдп рдШाрдЯिрдпों рдоें рдкाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд╕реЬрдХें
рдЖрдпрддाрдХाрд░ рд╣ोрддी рд╣ैं рдЬो рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХो рд╕рдордХोрдг рдкрд░ рдХाрдЯрддी рд╣ैं।
(рдЧ)
рд╡ृрдд्рддाрдХाрд░ рдк्рд░рддिрд░ूрдк : рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЧाँрд╡ рдЭीрд▓ों рд╡ рддाрд▓ाрдмों
рдЖрджि рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рдмрд╕्рддी рдмрд╕ рдЬाрдиे рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдХрднी-рдХрднी рдЧ्рд░ाрдо рдХो рдЗрд╕
рдпोрдЬрдиा рд╕े рдмрд╕ाрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХा рдордз्рдп рднाрдЧ рдЦुрд▓ा рд░рд╣े рдЬिрд╕рдоें рдкрд╢ुрдУं рдХो рд░рдЦा рдЬाрдП рддाрдХि
рд╡े рдЬंрдЧрд▓ी рдЬाрдирд╡рд░ों рд╕े рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд░рд╣ें।
(рдШ)
рддाрд░े рдХे рдЖрдХाрд░ рдХा рдк्рд░рддिрд░ूрдк : рдЬрд╣ाँ рдХрдИ рдоाрд░्рдЧ рдЖрдХрд░ рдПрдХ рд╕्рдеाрди
рдкрд░ рдоिрд▓рддे рд╣ैं рдФрд░ рдЙрди рдоाрд░्рдЧों рдХे рд╕рд╣ाрд░े рдордХाрди рдмрди рдЬाрддे рд╣ैं। рд╡рд╣ाँ рддाрд░े рдХे рдЖрдХाрд░ рдХी рдмрд╕्рддिрдпाँ
рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрддी рд╣ैं।
(рдб)
‘рдЯी’ рдЖрдХाрд░, ‘рд╡ाрдИ’ рдЖрдХाрд░, рдХ्рд░ॉрд╕ рдЖрдХाрд░ :
рдЯी рдХे рдЖрдХाрд░ рдХी рдмрд╕्рддिрдпाँ рд╕реЬрдХ рдХे рддिрд░ाрд╣े рдкрд░ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрддी рд╣ैं। рдЬрдмрдХि рд╡ाрдИ рдЖрдХाрд░ рдХी
рдмрд╕्рддिрдпाँ рдЙрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ैं рдЬрд╣ाँ рдкрд░ рджो рдоाрд░्рдЧ рдЖрдХрд░ рддीрд╕рд░े рдоाрд░्рдЧ рд╕े
рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рдХ्рд░ॉрд╕ рдЖрдХाрд░ рдХी рдмрд╕्рддिрдпाँ рдЪौрд░ाрд╣ों рдкрд░ рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╣ोрддी рд╣ैं рдЬрд╣ाँ рдЪौрд░ाрд╣े рд╕े
рдЪाрд░ों рджिрд╢ा рдоें рдмрд╕ाрд╡ рдЖрд░ंрдн рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै।
(рдЪ)
рджोрд╣рд░े рдЧ्рд░ाрдо : рдирджी рдкрд░ рдкुрд▓ рдпा рдлेрд░ी рдХे рджोрдиों рдУрд░ рдЗрди
рдмрд╕्рддिрдпों рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै।
OR
рд╡िрд╢ेрд╖ीрдХृрдд
рдк्рд░рдХाрд░्рдпों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рднाрд░рддीрдп рдирдЧрд░ों рдХो рдоोрдЯे рддौрд░ рдкрд░ рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рд╡рд░्рдЧीрдХृрдд
рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै –
рдк्рд░рд╢ाрд╕рди
рдирдЧрд░
- рдЙрдЪ्рдЪрддрд░ рдХ्рд░рдо рдХे рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдоुрдЦ्рдпाрд▓рдпों рд╡ाрд▓े рд╢рд╣рд░ों рдХो рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдирдЧрд░ рдХрд╣рддे рд╣ैं,
рдЬैрд╕े рдХि рдЪंрдбीрдЧ\реЭ, рдирдИ
рджिрд▓्рд▓ी, рднोрдкाрд▓, рд╢िрд▓ांрдЧ, рдЧुрд╡ाрд╣ाрдЯी, рдЗंрдлाрд▓, рд╢्рд░ीрдирдЧрд░,
рдЧांрдзी рдирдЧрд░, рдЬрдпुрдкрд░, рдЪेрди्рдирдИ
рдЗрдд्рдпाрджि।
рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ
рдирдЧрд░ - рдоुंрдмрдИ, рд╕ेрд▓рдо,
рдХोрдпंрдмрдЯूрд░, рдоोрджीрдирдЧрд░, рдЬрдорд╢ेрджрдкुрд░,
рд╣ुрдЧрд▓ी, рднिрд▓ाрдИ рдЗрдд्рдпाрджि рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ
рдЕрднिрдк्рд░ेрд░рдХ рдмрд▓ рдЙрдж्рдпोрдЧों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд░рд╣ा рд╣ै।
рдкрд░िрд╡рд╣рди
рдирдЧрд░ - рдпे рдкрдд्рддрди рдирдЧрд░ рдЬो рдоुрдЦ्рдпрддः рдЖрдпाрдд рдФрд░ рдиिрд░्рдпाрдд
рдХाрд░्рдпों рдоें рд╕ंрд▓рдЧ्рди рд░рд╣рддे рд╣ैं, рдЬैрд╕े– рдХांрдбрд▓ा, рдХोрдЪ्рдЪि, рдХोрдЭीрдХोрдб,
рд╡िрд╢ाрдЦाрдкрдЯ्рдирдо, рдЗрдд्рдпाрджि рдЕрдерд╡ा рдЖंрддрд░िрдХ рдкрд░िрд╡рд╣рди рдХी
рдзुрд░िрдпाँ рдЬैрд╕े рдзुрд▓िрдпा, рдоुрдЧрд▓рд╕рд░ाрдп, рдЗрдЯाрд░рд╕ी,
рдХрдЯрдиी рдЗрдд्рдпाрджि рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं।
рд╡ाрдгिрдЬ्рдпिрдХ
рдирдЧрд░ - рд╡्рдпाрдкाрд░ рдФрд░ рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдоें рд╡िрд╢िрд╖्рдЯрддा рдк्рд░ाрдк्рдд
рд╢рд╣рд░ों рдФрд░ рдирдЧрд░ों рдХो рдЗрд╕ рд╡рд░्рдЧ рдоें рд░рдЦा рдЬाрддा рд╣ै। рдХोрд▓рдХाрддा,
рд╕рд╣ाрд░рдирдкुрд░, рд╕рддрдиा рдЗрдд्рдпाрджि рдХुрдЫ рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ैं।
рдЦрдирди
рдирдЧрд░ - рдпे рдирдЧрд░ рдЦрдиिрдЬ рд╕рдоृрдж्рдз рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдП
рд╣ैं рдЬैрд╕े рд░ाрдиीрдЧंрдЬ,
рдЭрд░िрдпा, рдбिрдЧрдмोрдИ, рдЕंрдХрд▓ेрд╢्рд╡рд░,
рд╕िंрдЧрд░ौрд▓ी рдЗрдд्рдпाрджि।
рдЧैрд░िрд╕рди
(рдЫाрд╡рдиी) рдирдЧрд░ - рдЗрди рдирдЧрд░ों рдХा рдЙрджрдп рдЧैрд░िрд╕рди рдирдЧрд░ों рдХे
рд░ूрдк рдоें рд╣ुрдЖ рд╣ै,
рдЬैрд╕े рдЕंрдмाрд▓ा, рдЬाрд▓ंрдзрд░, рдорд╣ू,
рдмрдмीрдиा, рдЙрдзрдордкुрд░ рдЗрдд्рдпाрджि।
рдзाрд░्рдоिрдХ
рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдирдЧрд░ - рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी,
рдордеुрд░ा, рдЕрдоृрддрд╕рд░, рдорджुрд░ै,
рдкुрд░ी, рдЕрдЬрдоेрд░, рдкुрд╖्рдХрд░,
рддिрд░ुрдкрддि, рдХुрд░ुрдХ्рд╖ेрдд्рд░, рд╣рд░िрдж्рд╡ाрд░,
рдЙрдЬ्рдЬैрди рдЕрдкрдиे рдзाрд░्рдоिрдХ/рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХे рдХाрд░рдг рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ुрдП।
рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ
рдирдЧрд░ - рдоुрдЦ्рдп рдкрд░िрд╕рд░ рдирдЧрд░ों рдоें рд╕े рдХुрдЫ рдирдЧрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा
рдХेंрдж्рд░ों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдП рдЬैрд╕े рд░ु\реЬрдХी, рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी, рдЕрд▓ीрдЧ\реЭ, рдкिрд▓ाрдиी, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж।
рдкрд░्рдпрдЯрди
рдирдЧрд░ - рдиैрдиीрддाрд▓, рдорд╕ूрд░ी,
рд╢िрдорд▓ा, рдкрдЪрдо\реЭी, рдЬोрдзрдкुрд░, рдЬैрд╕рд▓рдоेрд░, рдЙрдбрдЧрдоंрдбрд▓рдо
(рдКрдЯी), рдоाрдЙंрдЯ рдЖрдмू рдХुрдЫ рдкрд░्рдпрдЯрди рдЧंрддрд╡्рдп рд╕्рдеाрди рд╣ैं। рдирдЧрд░ рдЕрдкрдиे
рдк्рд░рдХाрд░्рдпों рдоें рд╕्рдеिрд░ рдирд╣ीं рд╣ै рдЙрдирдХे рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╕्рд╡рднाрд╡ рдХे рдХाрд░рдг рдк्рд░рдХाрд░्рдпों рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди
рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै।
рд╡िрд╢ेрд╖ीрдХृрдд
рдирдЧрд░ рднी рдорд╣ाрдирдЧрд░ рдмрдирдиे рдкрд░ рдмрд╣ुрдк्рд░рдХाрд░्рдпाрдд्рдордХ рдмрди рдЬाрддे рд╣ैं
рдЬिрдирдоें рдЙрдж्рдпोрдЧ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп, рдк्рд░рд╢ाрд╕рди, рдкрд░िрд╡рд╣рди
рдЗрдд्рдпाрджि рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। рдк्рд░рдХाрд░्рдп рдЗрддрдиे рдЕंрддрд░्рдЧ्рд░ंрдеिрдд рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं рдХि рдирдЧрд░
рдХो рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдХाрд░्рдп рд╡рд░्рдЧ рдоें рд╡рд░्рдЧीрдХृрдд рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा।
21. рднाрд░рдд
рдХे рдХुрд▓ рдмोрдП рдЧрдП рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рд▓рдЧрднрдЧ 54% рднाрдЧ рдкрд░ рдЕрдиाрдЬ рдмोрдП рдЬाрддे рд╣ैं। рдЪाрд╡рд▓ (Rice)
рднाрд░рдд рдХे рдЕрдзिрдХांрд╢ рд▓ोрдЧों рдХा рдоुрдЦ्рдп рдЦाрдж्рдпाрди्рди рдпा рднोрдЬрди рд╣ै।
рдЙрдкрдЬ
рдХी рднौрдЧोрд▓िрдХ рджрд╢ाрдПँ :-
1.
рдЪाрд╡рд▓ рдЦрд░ीрдл рдЛрддु рдПрд╡ं рдЙрд╖्рдгрдХрдЯिрдмंрдзीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХी рдоुрдЦ्рдп рдлрд╕рд▓ рд╣ै।
2.
рдЪाрд╡рд▓ рдХे рд▓िрдП 25°C
рддाрдкрдоाрди рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ोрддी рд╣ै।
3.
рдЪाрд╡рд▓ рдХे рд▓िрдП 150
CMS рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╡рд░्рд╖ा рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ोрддी рд╣ै। 100 CMS рдХрдо
рд╡рд░्рд╖ा рд╡ाрд▓े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЪाрд╡рд▓ рд╕िंрдЪाрдИ (рдЯ्рдпूрдмрд╡ेрд▓ рд╡ рдирд╣рд░) рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдЙрдЧाрдпा рдЬा
рд╕рдХрддा рд╣ै
4.
рдЪाрд╡рд▓ рдХे рд▓िрдП рд╕рдорддрд▓ рдврд▓ाрди рд╡ाрд▓ी рднूрдоि рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै।
5.
рдЪाрд╡рд▓ рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрдЬाрдК,рдЪिрдХрдиी рджोрдордЯ рдпा рдХाँрдк рдоिрдЯ्рдЯी рдХी
рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै।
6.
рдЪाрд╡рд▓ рдХे рд▓िрдП рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдоाрдирд╡ीрдп рд╢्рд░рдо рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕े ‘рдЦुрд░рдкे рдХी рдХृрд╖ि’ рднी рдХрд╣рддे рд╣ैं।
рдЙрдд्рдкाрджрди
рдФрд░ рд╡िрддрд░рдг :- рднाрд░рдд рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдЪीрди рдХे рдмाрдж рджूрд╕рд░ा
рд╕рдмрд╕े рдмреЬा рдЪाрд╡рд▓ рдЙрдд्рдкाрджрдХ рджेрд╢ рд╣ै। рднाрд░рдд рдоें рд╡िрд╢्рд╡ рдХा 29% рдЪाрд╡рд▓ рдЙрдд्рдкाрджрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╣ै рддрдеा
рднाрд░рдд рдоें рд╡िрд╢्рд╡ рдХा 22% рдЪाрд╡рд▓ рдЙрдд्рдкрди्рди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╡рд░्рд╖ 1950 –
51 рдоें рднाрд░рдд рдоें рдЪाрд╡рд▓ рдХा рдЙрдд्рдкाрджрди 206 рд▓ाрдЦ рдЯрди рдеा рдЬो рдмреЭрдХрд░ 2011 –
12 рдоें 992 рд▓ाрдЦ рдЯрди рд╣ो рдЧрдпा। рднाрд░рдд рдоें рдХुрд▓ рдмोрдП рдЧрдП рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे 25% рднाрдЧ
рдкрд░ рдЪाрд╡рд▓ рдХी рдХृрд╖ि рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рдЪाрд╡рд▓ рднाрд░рдд рдХे рдЕрд╕рдо, рдкрд╢्рдЪिрдо рдмंрдЧाрд▓,
рдУрдбिрд╢ा, рдЖंрдз्рд░рдк्рд░рджेрд╢ рд╡ рддрдоिрд▓рдиाрдбु рдЖрджि рдоें
рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рдЙрдЧाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдкंрдЬाрдм,рд╣рд░िрдпाрдгा,
рдкрд╢्рдЪिрдо рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рддрдеा рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдоें рд╕िंрдЪाрдИ рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдЪाрд╡рд▓
рдЙрдЧाрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
OR
рдкेрдЯ्рд░ोрд▓िрдпрдо
- рдХрдЪ्рдЪा
рдкेрдЯ्рд░ोрд▓िрдпрдо рдж्рд░рд╡ рдФрд░ рдЧैрд╕ीрдп рдЕрд╡рд╕्рдеा рдХे рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдХाрд░्рдмрди рд╕े рдпुрдХ्рдд рд╣ोрддा рд╣ै рддрдеा рдЗрд╕рдХी
рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा,
рд░ंрдЧों рдФрд░ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдШрдирдд्рд╡ рдоें рднिрди्рдирддा рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ै। рдпрд╣ рдоोрдЯрд░-рд╡ाрд╣рдиों,
рд░ेрд▓рд╡े рддрдеा рд╡ाрдпुрдпाрдиों рдХे рдЕंрддрд░-рджрд╣рди рдИंрдзрди рдХे рд▓िрдП рдКрд░्рдЬा рдХा рдПрдХ рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп
рд╕्рд░ोрдд рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрдиेрдХ рд╕рд╣-рдЙрдд्рдкाрдж рдкेрдЯ्рд░ो-рд░рд╕ाрдпрди рдЙрдж्рдпोрдЧों, рдЬैрд╕े
рдХि рдЙрд░्рд╡рд░рдХ, рдХृрдд्рд░िрдо рд░рдмрд░, рдХृрдд्рд░िрдо рд░ेрд╢े,
рджрд╡ाрдЗрдпाँ, рд╡ैрд╕рд▓ीрди, рд╕्рдиेрд╣рдХों,
рдоोрдо, рд╕ाрдмुрди рддрдеा рдЕрди्рдп рд╕ौंрджрд░्рдп рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдоें
рдк्рд░рдХ्рд░рдоिрдд рдХिрдП рдЬाрддे рд╣ैं। рдЕрдкрдиी рджुрд░्рд▓рднрддा рдФрд░ рд╡िрд╡िрдз рдЙрдкрдпोрдЧों рдХे рд▓िрдП рдкेрдЯ्рд░ोрд▓िрдпрдо рдХो 'рддрд░рд▓ рд╕ोрдиा' рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
рдЕрдкрд░िрд╖्рдХृрдд
рдкेрдЯ्рд░ोрд▓िрдпрдо рдЯрд░рд╢्рдпрд░ी рдпुрдЧ рдХी рдЕрд╡рд╕ाрджी рд╢ैрд▓ों рдоें рдкाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдвंрдЧ рд╕े рддेрд▓
рдЕрди्рд╡ेрд╖рдг рдФрд░ рдЙрдд्рдкाрджрди 1956 рдоें рддेрд▓ рдПрд╡ं рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдЧैрд╕ рдЖрдпोрдЧ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХे рдмाрдж
рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╣ुрдЖ। рддрдм рддрдХ рдЕрд╕рдо рдоें рдбिрдЧрдмोрдИ рдПрдХрдоाрдд्рд░ рддेрд▓ рдЙрдд्рдкाрджрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдеा,
рд▓ेрдХिрди 1956 рдХे рдмाрдж рдкрд░िрджृрд╢्рдп рдмрджрд▓ рдЧрдпा। рд╣ाрд▓ рд╣ी рдХे рд╡рд░्рд╖ों рдоें рджेрд╢ рдХे
рджूрд░рддрдо рдкрд╢्рдЪिрдоी рдПрд╡ं рдкूрд░्рд╡ी рддрдЯों рдкрд░ рдирдП рддेрд▓ рдиिрдХ्рд╖ेрдк рдкाрдП рдЧрдП рд╣ैं। рдЕрд╕рдо рдоें рдбिрдЧрдмोрдИ,
рдирд╣ाрд░рдХрдЯिрдпा рддрдеा рдоोрд░ाрди рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рддेрд▓ рдЙрдд्рдкाрджрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╣ैं। рдЧुрдЬрд░ाрдд
рдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рддेрд▓ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЕंрдХрд▓ेрд╢्рд╡рд░, рдХाрд▓ोрд▓, рдоेрд╣рд╕ाрдгा, рдирд╡ाрдЧाрдо, рдХोрд╕ांрдмा рддрдеा
рд▓ुрдиेрдЬ рд╣ैं। рдоुंрдмрдИ рд╣ाрдИ, рдЬो рдоुंрдмрдИ рдирдЧрд░ рд╕े 160 рдХि.рдоी. рджूрд░
рдЕрдкрддрдЯीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдкреЬ рддा рд╣ै, рдХो 1973 рдоें рдЦोрдЬा рдЧрдпा рдеा рдФрд░
рд╡рд╣ाँ 1976 рдоें рдЙрдд्рдкाрджрди рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╣ो рдЧрдпा। рддेрд▓ рдПрд╡ं рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдЧैрд╕ рдХो рдкूрд░्рд╡ी рддрдЯ рдкрд░
рдХृрд╖्рдгा-рдЧोрджाрд╡рд░ी рддрдеा рдХाрд╡ेрд░ी рдХे рдмेрд╕िрдиों рдоें рдЕрди्рд╡ेрд╖рдгाрдд्рдордХ рдХूрдкों рдоें рдкाрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
рдХूрдкों
рд╕े рдиिрдХाрд▓ा рдЧрдпा рддेрд▓ рдЕрдкрд░िрд╖्рдХृрдд рддрдеा рдЕрдиेрдХ рдЕрд╢ुрдж्рдзिрдпों рд╕े рдкрд░िрдкूрд░्рдг рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕े рд╕ीрдзे
рдк्рд░рдпोрдЧ рдоें рдирд╣ीं рд▓ाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा। рдЗрд╕े рд╢ोрдзिрдд рдХिрдП рдЬाрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै। рднाрд░рдд рдоें
рджो рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рддेрд▓ рд╢ोрдзрди рдХाрд░рдЦाрдиे рд╣ै - (рдХ) рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЖрдзाрд░िрдд (рдЦ) рдмाреЫाрд░ рдЖрдзाрд░िрдд। рдбिрдЧрдмोрдИ
рддेрд▓ рд╢ोрдзрди рдХाрд░рдЦाрдиा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЖрдзाрд░िрдд рддрдеा рдмрд░ौрдиी рдмाреЫाрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рддेрд▓ рд╢ोрдзрди рдХाрд░рдЦाрдиे рдХे
рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ैं।
22. рд╕ूрддी
рд╡рд╕्рдд्рд░ рдЙрдж्рдпोрдЧ - рд╕ूрддी рд╡рд╕्рдд्рд░ рдЙрдж्рдпोрдЧ рднाрд░рдд рдХे
рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рдЙрдж्рдпोрдЧों рдоें рд╕े рдПрдХ рд╣ै। рдк्рд░ाрдЪीрди рдФрд░ рдордз्рдпрдХाрд▓ рдоें,
рдпे рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рдХुрдЯीрд░ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХे рд░ूрдк рдоें рдеे। рднाрд░рдд рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рдЙрдд्рдХृрд╖्рдЯ
рдХोрдЯि рдХा рдорд▓рдорд▓, рдХैрд▓िрдХो, рдЫींрдЯ рдФрд░ рдЕрди्рдп
рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЕрдЪ्рдЫी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рд╡ाрд▓े рд╕ूрддी рдХрдкреЬों рдХे рдЙрдд्рдкाрджрди рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдеा। рднाрд░рдд
рдоें рдЗрд╕ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХрдИ рдХाрд░рдгों рд╕े рд╣ुрдЖ। рдЬैрд╕े - рднाрд░рдд рдПрдХ рдЙрд╖्рдгрдХрдЯिрдмंрдзीрдп рджेрд╢ рд╣ै рдПрд╡ं
рд╕ूрддी рдХрдкреЬा рдЧрд░्рдо рдФрд░ рдЖрд░्рдж्рд░ рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдЖрд░ाрдорджाрдпрдХ рд╡рд╕्рдд्рд░ рд╣ै। рджूрд╕рд░ा, рднाрд░рдд рдоें рдХрдкाрд╕ рдХा рдмреЬी рдоाрдд्рд░ा рдоें рдЙрдд्рдкाрджрди рд╣ोрддा рдеा। рджेрд╢ рдоें рдЗрд╕ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХे
рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдХुрд╢рд▓ рд╢्рд░рдоिрдХ рдк्рд░рдЪुрд░ рдоाрдд्рд░ा рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдеे।
рднाрд░рдд
рдоें рдкрд╣рд▓ी рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ूрддी рдоिрд▓ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा 1854 рдоें рдоुंрдмрдИ рд╣ुрдИ рдеी। рдмाрдж рдоें рджो рдФрд░ рдоिрд▓ें-
рд╢ाрд╣рдкुрд░ рдоिрд▓ рдФрд░ рдХैрд▓िрдХो рдоिрд▓– рдЕрд╣рдорджाрдмाрдж рдоें
рд╕्рдеाрдкिрдд рдХी рдЧрдИं। 1947 рддрдХ рднाрд░рдд рдоें рдоिрд▓ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा 423 рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪ рдЧрдИ। 19рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी
рдХे рдЙрдд्рддрд░ाрд░्рдж्рдз рдоें рдоुंрдмрдИ рдФрд░ рдЕрд╣рдорджाрдмाрдж рдоें рдкрд╣рд▓ी рдоिрд▓ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рд╕ूрддी
рд╡рд╕्рдд्рд░ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХा рддेреЫी рд╕े рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ुрдЖ। рдоिрд▓ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдЖрдХрд╕्рдоिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдмреЭ рдЧрдИ।
рд╕्рд╡рджेрд╢ी рдЖंрджोрд▓рди рдиे рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХो рдк्рд░рдоुрдЦ рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХिрдпा рдХ्рдпोंрдХि рдм्рд░िрдЯेрди рдХे
рдмрдиे рд╕ाрдоाрдиों рдХा рдмрд╣िрд╖्рдХाрд░ рдХрд░ рдмрджрд▓े рдоें рднाрд░рддीрдп рд╕ाрдоाрдиों рдХो рдЙрдкрдпोрдЧ рдоें рд▓ाрдиे рдХा рдЖрд╣्рд╡ाрди
рдХिрдпा рдЧрдпा। 1921 рдХे рдмाрдж рд░ेрд▓рдоाрд░्рдЧों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд╕ाрде рд╣ी рджूрд╕рд░े рд╕ूрддी рд╡рд╕्рдд्рд░ рдХेंрдж्рд░ों
рдХा рддेрдЬी рд╕े рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ुрдЖ। рджрдХ्рд╖िрдгी рднाрд░рдд рдоें, рдХोрдпंрдмрдЯूрд░,
рдорджुрд░рдИ рдФрд░ рдмेंрдЧрд▓ूрд░ु рдоें рдоिрд▓ों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдЧрдИ। рдордз्рдп рднाрд░рдд рдоें
рдиाрдЧрдкुрд░, рдЗंрджौрд░ рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рд╢ोрд▓ाрдкुрд░ рдФрд░ рд╡рдбोрджрд░ा рд╕ूрддी рд╡рд╕्рдд्рд░
рдХेंрдж्рд░ рдмрди рдЧрдП। рдХाрдирдкुрд░ рдоें рд╕्рдеाрдиिрдХ рдиिрд╡ेрд╢ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╕ूрддी рд╡рд╕्рдд्рд░ рдоिрд▓ों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा
рдХी рдЧрдИ। рдкрдд्рддрди рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рдХे рдХाрд░рдг рдХोрд▓рдХाрддा рдоें рднी рдоिрд▓ें рд╕्рдеाрдкिрдд рдХी рдЧрдИं। рдЬрд▓рд╡िрдж्рдпुрдд
рд╢рдХ्рддि рдХे рд╡िрдХाрд╕ рд╕े рдХрдкाрд╕ рдЙрдд्рдкाрджрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рд╕े рджूрд░ рд╕ूрддी рд╡рд╕्рдд्рд░ рдоिрд▓ों рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеिрддि
рдоें рднी рд╕рд╣рдпोрдЧ рдоिрд▓ा। рддрдоिрд▓рдиाрдбु рдоें рдЗрд╕ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХे рддेреЫी рд╕े рд╡िрдХाрд╕ рдХा рдХाрд░рдг рдоिрд▓ों рдХे рд▓िрдП
рдк्рд░рдЪुрд░ рдоाрдд्рд░ा рдоें рдЬрд▓-рд╡िрдж्рдпुрдд рд╢рдХ्рддि рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा рд╣ै। рдЙрдЬ्рдЬैрди, рднрд░ूрдЪ, рдЖрдЧрд░ा, рд╣ाрдерд░рд╕, рдХोрдпंрдмрдЯूрд░ рдФрд░ рддिрд░ुрдиेрд▓рд╡ेрд▓ी рдЖрджि рдХेंрдж्рд░ों рдоें, рдХрдо рд╢्рд░рдо
рд▓ाрдЧрдд рдХे рдХाрд░рдг рдХрдкाрд╕ рдЙрдд्рдкाрджрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рд╕े рдЙрдирдХे рджूрд░ рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рдЙрдж्рдпोрдЧों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा
рдХी рдЧрдИ। рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рдЕрд╣рдорджाрдмाрдж, рднिрд╡ांрдбी, рд╢ोрд▓ाрдкुрд░, рдХोрд▓्рд╣ाрдкुрд░, рдиाрдЧрдкुрд░,
рдЗंрджौрд░ рдФрд░ рдЙрдЬ्рдЬैрди рд╕ूрддी рд╡рд╕्рдд्рд░ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХे рдоुрдЦ्рдп рдХेंрдж्рд░ рд╣ैं। рдпे рд╕рднी
рдХेंрдж्рд░ рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рдХेंрдж्рд░ рд╣ैं рдФрд░ рдХрдкाрд╕ рдЙрдд्рдкाрджрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХे рдиिрдХрдЯ рд╕्рдеिрдд рд╣ैं।
рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░, рдЧुрдЬрд░ाрдд рдФрд░ рддрдоिрд▓рдиाрдбु рдЕрдЧ्рд░рдгी рдХрдкाрд╕ рдЙрдд्рдкाрджрдХ рд░ाрдЬ्рдп
рд╣ैं। рдкрд╢्рдЪिрдо рдмंрдЧाрд▓, рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢, рдХрд░्рдиाрдЯрдХ
рдФрд░ рдкंрдЬाрдм рджूрд╕рд░े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕ूрддी рд╡рд╕्рдд्рд░ рдЙрдд्рдкाрджрдХ рд╣ैं।
OR
рдЬрд▓
рд╕ंрднрд░ рдк्рд░рдмंрдзрди - рдЬрд▓ рд╕ंрднрд░ рдк्рд░рдмंрдзрди рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп,
рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े, рдзрд░ाрддрд▓ीрдп рдФрд░ рднौрдо рдЬрд▓ рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХे
рджрдХ्рд╖ рдк्рд░рдмंрдзрди рд╕े рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдмрд╣рддे рдЬрд▓ рдХो рд░ोрдХрдиा рдФрд░ рд╡िрднिрди्рди рд╡िрдзिрдпों, рдЬैрд╕े– рдЕंрддः рд╕्рд░рд╡рдг рддाрд▓ाрдм, рдкुрдирд░्рднрд░рдг,
рдХुрдУं рдЖрджि рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рднौрдо рдЬрд▓ рдХा рд╕ंрдЪрдпрди рдФрд░ рдкुрдирд░्рднрд░рдг рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं। рддрдеाрдкि,
рд╡िрд╕्рддृрдд рдЕрд░्рде рдоें рдЬрд▓ рд╕ंрднрд░ рдк्рд░рдмंрдзрди рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╕рднी рд╕ंрд╕ाрдзрдиों– рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ (рдЬैрд╕े– рднूрдоि, рдЬрд▓,
рдкौрдзे рдФрд░ рдк्рд░ाрдгिрдпों) рдФрд░ рдЬрд▓ рд╕ंрднрд░ рд╕рд╣िрдд рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг,
рдкुрдирд░ुрдд्рдкाрджрди рдФрд░ рд╡िрд╡ेрдХрдкूрд░्рдг рдЙрдкрдпोрдЧ рдХो рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЬрд▓ рд╕ंрднрд░
рдк्рд░рдмंрдзрди рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдмीрдЪ рд╕ंрддुрд▓рди рд▓ाрдиा рд╣ै। рдЬрд▓-рд╕ंрднрд░
рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рд╕рдлрд▓рддा рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддी рд╣ै।
рдХेंрдж्рд░ीрдп
рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдп рд╕рд░рдХाрд░ों рдиे рджेрд╢ рдоें рдмрд╣ुрдд рд╕े рдЬрд▓- рд╕ंрднрд░ рд╡िрдХाрд╕ рдФрд░ рдк्рд░рдмंрдзрди рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдЪрд▓ाрдП
рд╣ैं। рдЗрдирдоें рд╕े рдХुрдЫ рдЧैрд░ рд╕рд░рдХाрд░ी рд╕ंрдЧрдардиों рдж्рд╡ाрд░ा рднी рдЪрд▓ाрдП рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं। ‘рд╣рд░िрдпाрд▓ी’ рдХेंрдж्рд░ рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рдЬрд▓-рд╕ंрднрд░
рд╡िрдХाрд╕ рдкрд░िрдпोрдЬрдиा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХो рдкीрдиे, рд╕िंрдЪाрдИ, рдордд्рд╕्рдп рдкाрд▓рди рдФрд░ рд╡рди рд░ोрдкрдг рдХे рд▓िрдП рдЬрд▓ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг
рдХे рд▓िрдП рдпोрдЧ्рдп рдмрдиाрдиा рд╣ै। рдкрд░िрдпोрдЬрдиा рд▓ोрдЧों рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рд╕े
рдЧ्рд░ाрдо рдкंрдЪाрдпрддों рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд╖्рдкाрджिрдд рдХी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै।
рдиीрд░ू-рдоीрд░ू
(рдЬрд▓ рдФрд░ рдЖрдк) рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо (рдЖंрдз्рд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдоें) рдФрд░ рдЕрд░рд╡ाрд░ी рдкाрдиी рд╕ंрд╕рдж (рдЕрд▓рд╡рд░ рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдоें)
рдХे
рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд▓ोрдЧों рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рд╕े рд╡िрднिрди्рди рдЬрд▓ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣рдг рд╕ंрд░рдЪрдиाрдПँ рдЬैрд╕े–
рдЕंрддः рд╕्рд░рд╡рдг рддाрд▓ाрдм рддाрд▓ (рдЬोрд╣реЬ) рдХी рдЦुрджाрдИ рдХी рдЧрдИ рд╣ै рдФрд░ рд░ोрдХ рдмाँрдз рдмрдиाрдП рдЧрдП
рд╣ैं। рддрдоिрд▓рдиाрдбु рдоें рдШрд░ों рдоें рдЬрд▓ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣рдг рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХो рдмрдиाрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
рдХिрд╕ी рднी рдЗрдоाрд░рдд рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдмिрдиा рдЬрд▓ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣рдг рд╕ंрд░рдЪрдиा рдмрдиाрдП рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
рдХुрдЫ
рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЬрд▓-рд╕ंрднрд░ рд╡िрдХाрд╕ рдкрд░िрдпोрдЬрдиाрдПँ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдФрд░ рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдХाрдпाрдХрд▓्рдк
рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдлрд▓ рд╣ुрдИ рд╣ैं। рдлिрд░ рднी рд╕рдлрд▓рддा рдХुрдЫ рдХी рд╣ी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╣ैं। рдЕрдзिрдХांрд╢ рдШрдЯрдиाрдУं рдоें,
рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдЕрдкрдиी рдЙрджीрдпрдоाрди рдЕрд╡рд╕्рдеा рдкрд░ рд╣ी рд╣ैं। рджेрд╢ рдоें рд▓ोрдЧों рдХे рдмीрдЪ рдЬрд▓
рд╕ंрднрд░ рд╡िрдХाрд╕ рдФрд░ рдк्рд░рдмंрдзрди рдХे рд▓ाрднों рдХो рдмрддाрдХрд░ рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै рдФрд░
рдЗрд╕ рдПрдХीрдХृрдд рдЬрд▓ рд╕ंрд╕ाрдзрди рдк्рд░рдмंрдзрди рдЙрдкाрдЧрдо рдж्рд╡ाрд░ा рдЬрд▓ рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा рд╕рддрдд рдкोрд╖рдгीрдп рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдиिрд╢्рдЪिрдд
рд░ूрдк рд╕े рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै।
23. рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп
рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧ - рд╡े рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕реЬрдХें, рдЬिрди्рд╣ें
рдХेंрдж्рд░ рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдоिрдд рдПрд╡ं рдЕрдиुрд░рдХ्рд╖िрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп
рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧ рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиी рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрди рд╕реЬрдХों рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдЕंрддрд░्рд░ाрдЬ्рдпीрдп рдкрд░िрд╡рд╣рди рддрдеा
рд╕ाрдорд░िрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рддрдХ рд░рдХ्рд╖ा рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдПрд╡ं рд╕ेрдиा рдХे рдЖрд╡ाрдЧрдорди рдХे рд▓िрдП рд╣ोрддा рд╣ै। рдпे
рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧ рд░ाрдЬ्рдпों рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиिрдпों, рдк्рд░рдоुрдЦ рдирдЧрд░ों, рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдкрдд्рддрдиों рддрдеा рд░ेрд▓рд╡े рдЬंрдХ्рд╢рдиों рдХो рднी рдЬोреЬрддे рд╣ैं। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп
рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧों рдХी рд▓ंрдмाрдИ 1951 рдоें 19,700 рдХि.рдоी. рд╕े рдмреЭрдХрд░, 2016
рдоें 1,01,011 рдХि.рдоी. рд╣ो рдЧрдИ рд╣ै। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧों рдХी рд▓ंрдмाрдИ рдкूрд░े рджेрд╢ рдХी рдХुрд▓
рд╕реЬрдХों рдХी рд▓ंрдмाрдИ рдХी рдоाрдд्рд░ 2 рдк्рд░рддिрд╢рдд рд╣ै; рдХिंрддु рдпे рд╕реЬрдХ рдпाрддाрдпाрдд
рдХे 40 рдк्рд░рддिрд╢рдд рднाрдЧ рдХा рд╡рд╣рди рдХрд░рддे рд╣ैं।
рднाрд░рддीрдп
рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧ рдк्рд░ाрдзिрдХрд░рдг (рдПрди.рдПрдЪ.рдП.рдЖрдИ.) рдХा рдк्рд░рдЪाрд▓рди 1995 рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рдпрд╣ рднूрддрд▓
рдкрд░िрд╡рд╣рди рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рдХे рдЕрдзीрди рдПрдХ рд╕्рд╡ाрдпрдд्рддрд╢ाрд╕ी рдиिрдХाрдп рд╣ै। рдЗрд╕े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧों рдХे
рд╡िрдХाрд╕,
рд░рдЦ-рд░рдЦाрд╡ рддрдеा рдк्рд░рдЪाрд▓рди рдХी реЫिрдо्рдоेрджाрд░ी рд╕ौंрдкी рдЧрдИ рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдпрд╣
рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧों рдХे рд░ूрдк рдоें рдиिрд░्рджिрд╖्рдЯ рд╕реЬрдХों рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рд╕ुрдзाрд░ рдХे рд▓िрдП рдПрдХ
рд╢ीрд░्рд╖ рд╕ंрд╕्рдеा рд╣ै।
рд╕्рд╡рд░्рдгिрдо
рдЪрддुрд░्рднुрдЬ (Golden Quadrilateral) рдкрд░िрдпोрдЬрдиाः
рдЗрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд 5,846 рдХि.рдоी. рд▓ंрдмी 4/6 рд▓ेрди рд╡ाрд▓े рдЙрдЪ्рдЪ рд╕рдШрдирддा рдХे рдпाрддाрдпाрдд рдЧрд▓िрдпाрд░े рд╢ाрдоिрд▓
рд╣ैं рдЬो рджेрд╢ рдХे рдЪाрд░ рд╡िрд╢ाрд▓ рдорд╣ाрдирдЧрд░ों– рджिрд▓्рд▓ी-
рдоुंрдмрдИ-рдЪेрди्рдирдИ-рдХोрд▓рдХाрддा рдХो рдЬोреЬрддे рд╣ैं। рд╕्рд╡рд░्рдгिрдо рдЪрддुрд░्рднुрдЬ рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рд╕ाрде рднाрд░рдд рдХे
рдЗрди рдорд╣ाрдирдЧрд░ों рдХे рдмीрдЪ рд╕рдордп-рджूрд░ी рддрдеा рдпाрддाрдпाрдд рдХी рд▓ाрдЧрдд рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рдХрдо рд╣ोрдЧी।
рдЙрдд्рддрд░-рджрдХ्рд╖िрдг
рддрдеा рдкूрд░्рд╡-рдкрд╢्рдЪिрдо рдЧрд▓िрдпाрд░ा (North-South Corridor) : рдЙрдд्рддрд░-рджрдХ्рд╖िрдг рдЧрд▓िрдпाрд░े рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп
рдЬрдо्рдоू рд╡ рдХрд╢्рдоीрд░ рдХे рд╢्рд░ीрдирдЧрд░ рд╕े рддрдоिрд▓рдиाрдбु рдХे рдХрди्рдпाрдХुрдоाрд░ी (рдХोрдЪ्рдЪि-рд╕ेрд▓рдо рдкрд░्рд╡рдд рд╕्рдХंрдз
рд╕рд╣िрдд) рдХो 4,016 рдХि.рдоी. рд▓ंрдмे рдоाрд░्рдЧ рдж्рд╡ाрд░ा рдЬोреЬрдиा рд╣ै। рдкूрд░्рд╡ рдПрд╡ं рдкрд╢्рдЪिрдо рдЧрд▓िрдпाрд░े рдХा
рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдЕрд╕рдо рдоें рд╕िрд▓рдЪрд░ рд╕े рдЧुрдЬрд░ाрдд рдоें рдкोрд░рдмंрджрд░ рдХो 3,640
рдХि.рдоी. рд▓ंрдмे рдоाрд░्рдЧ рдж्рд╡ाрд░ा рдЬोреЬрдиा рд╣ै।
рд╡рд░्рддрдоाрди
рдоें NH 44 рджेрд╢ рдХा рд╕рдмрд╕े рд▓ंрдмा рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧ рд╣ै।
OR
рднाрд░рдд
рдХे рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░ рдоें рд╡рд╕्рддुрдУं рдХे рд╕ंрдШрдЯрдХों рдоें рд╕рдордп рдХे рд╕ाрде рдмрджрд▓ाрд╡ рдЖрдП рд╣ैं। рдЗрд╕рдоें
рдХृрд╖ि рддрдеा рд╕рдорд╡рд░्рдЧी рдЙрдд्рдкाрджों рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рдШрдЯा рд╣ै, рдЬрдмрдХि
рдкेрдЯ्рд░ोрд▓िрдпрдо рддрдеा рдЕрдкрд░िрд╖्рдХृрдд рдЙрдд्рдкाрджों рдПрд╡ं рдЕрди्рдп рд╡рд╕्рддुрдУं рдоें рд╡ृрдж्рдзि рд╣ुрдИ рд╣ै рдЕрдпрд╕्рдХ
рдЦрдиिрдЬों рддрдеा рдиिрд░्рдоिрдд рд╕ाрдоाрдиों рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рд╡рд░्рд╖ 2009-10 рд╕े 2010-11 рддрдеा 2015-16 рд╕े
2016-17 рддрдХ рд╡्рдпाрдкрдХ рддौрд░ рдкрд░ рд▓рдЧाрддाрд░ рд╕्рдеिрд░-рд╕ा рд░рд╣ा рд╣ै। рдЧрдд рд╡рд░्рд╖ों рдоें рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рд╡рд╕्рддुрдУं
рдХे рд╡्рдпाрдкाрд░ рдоें рдЧिрд░ाрд╡рдЯ рдХा рдХाрд░рдг рдоुрдЦ्рдпрдд: рдХреЬी рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзा рд╣ै рдХृрд╖ि
рдЙрдд्рдкाрджों рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдХॉреЮी, рдХाрдЬू, рджाрд▓ों
рдЖрджि рдЬैрд╕ी рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рд╡рд╕्рддुрдУं рдХे рдиिрд░्рдпाрдд рдоें рдЧिрд░ाрд╡рдЯ рдЖрдИ рд╣ै рд╣ाрд▓ाँрдХि рдкुрд╖्рдкрдХृрд╖ि
рдЙрдд्рдкाрджों рддाреЫे рдлрд▓ों, рд╕рдоुрдж्рд░ी рдЙрдд्рдкाрджों рддрдеा рдЪीрдиी рдЖрджि рдХे
рдиिрд░्рдпाрдд рдоें рд╡ृрдж्рдзि рджрд░्рдЬ рдХी рдЧрдИ рд╣ै। рд╡рд░्рд╖ 2016-17 рдХे рджौрд░ाрди рд╡िрдиिрд░्рдоाрдг рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдиे
рднाрд░рдд рдХे рдХुрд▓ рдиिрд░्рдпाрдд рдоूрд▓्рдп рдоें рдЕрдХेрд▓े 73.6 рдк्рд░рддिрд╢рдд рдХी рднाрдЧीрджाрд░ी рдЕंрдХिрдд рдХी рд╣ै рдЪीрди
рддрдеा рдЕрди्рдп рдкूрд░्рд╡ рдПрд╢िрдпाрдИ рджेрд╢ рд╣рдоाрд░े рдк्рд░рдоुрдЦ рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзी рд╣ै। рднाрд░рдд рдХे рд╡िрджेрд╢ рд╡्рдпाрдкाрд░
рдоें рдордгि-рд░рдд्рдиों рддрдеा рдЖрднूрд╖рдгों рдХी рдПрдХ рд╡्рдпाрдкрдХ рд╣िрд╕्рд╕ेрджाрд░ी рд╣ै।
рднाрд░рдд
рдХे рдЖрдпाрдд-рд╕ंрдШрдЯрди рдХे рдмрджрд▓рддे рдк्рд░ाрд░ूрдк -
рднाрд░рдд
рдиे 1950 рдПрд╡ं 1960 рдХे рджрд╢рдХ рдоें рдЦाрдж्рдпाрди्рдиों рдХी рдЧंрднीрд░ рдХрдоी рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рдХिрдпा рд╣ै рдЙрд╕ рд╕рдордп
рдЖрдпाрдд рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡рд╕्рддुрдПँ рдЦाрдж्рдпाрди्рди, рдкूँрдЬीрдЧрдд рдоाрд▓,
рдорд╢ीрдирд░ी рдПрд╡ं рдЙрдкрд╕्рдХрд░ рдЖрджि рдеे рдЙрд╕ рд╕рдордп рднुрдЧрддाрди рд╕ंрддुрд▓рди рдмिрд▓्рдХुрд▓ рд╡िрдкрд░ीрдд рдеा;
рдЪूँрдХि рдЖрдпाрдд рдк्рд░рддिрд╕्рдеाрдкрди рдХे рд╕рднी рдк्рд░рдпाрд╕ों рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЖрдпाрдд рдиिрд░्рдпाрддों
рд╕े рдЕрдзिрдХ рдеे 1970 рдХे рджрд╢рдХ рдХे рдмाрдж рд╣рд░िрдд рдХ्рд░ांрддि рдоें рд╕рдлрд▓рддा рдоिрд▓рдиे рдкрд░ рдЦाрдж्рдпाрди्рдиों рдХा
рдЖрдпाрдд рд░ोрдХ рджिрдпा рдЧрдпा рд▓ेрдХिрди 1973 рдоें рдЖрдП рдКрд░्рдЬा рд╕ंрдХрдЯ рд╕े рдкेрдЯ्рд░ोрд▓िрдпрдо (рдкрджाрд░्рдеों) рдХे
рдоूрд▓्рдп рдоें рдЙрдЫाрд▓ рдЖрдпा рдлрд▓рдд: рдЖрдпाрдд рдмрдЬрдЯ рднी рдмреЭ рдЧрдпा рдЦाрдж्рдпाрди्рдиों рдХे рдЖрдпाрдд рдХी рдЬрдЧрд╣ рдЙрд░्рд╡рд░рдХों
рдПрд╡ं рдкेрдЯ्рд░ोрд▓िрдпрдо рдиे рд▓े рд▓ी рдорд╢ीрди рдПрд╡ं рдЙрдкрд╕्рдХрд░, рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕्рдЯीрд▓,
рдЦाрдж्рдп рддेрд▓ рддрдеा рд░рд╕ाрдпрди рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рдЖрдпाрдд рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХी рд░рдЪрдиा рдХрд░рддे рд╣ैं। рдиिрд░्рдпाрддाрднिрдоुрдЦ
рдЙрдж्рдпोрдЧों рдПрд╡ं рдШрд░ेрд▓ू рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рдмреЭрддी рд╣ुрдИ рдоाँрдЧ рдХे рдХाрд░рдг рдкूँрдЬीрдЧрдд рд╡рд╕्рддुрдУं рдХे рдЖрдпाрдд рдоें
рдПрдХ рд╕्рдеिрд░ рд╡ृрдж्рдзि рд╣ोрддी рд░рд╣ी рд╣ै рдЧैрд░-рд╡ैрдж्рдпुрддिрдХ рдорд╢ीрдирд░ी рдкрд░िрд╡рд╣рди рдЙрдкрд╕्рдХрд░, рдзाрддुрдУं рдХे рд╡िрдиिрд░्рдоिрддिрдпाँ рддрдеा рдорд╢ीрдиी рдФреЫाрд░ рдЖрджि рдкूँрдЬीрдЧрдд рд╡рд╕्рддुрдУं рдХी рдоुрдЦ्рдп
рдорджें рд╣ोрддी рдеीं рдЦाрдж्рдп рддेрд▓ों рдХे рдЕрдпाрдд рдоें рдЖрдИ рдЧिрд░ाрд╡рдЯ рдХे рд╕ाрде рдЦाрдж्рдп рддрдеा рд╕рдорд╡рд░्рдЧी
рдЙрдд्рдкाрджों рдХे рдЖрдпाрдд рдоें рдХрдоी рдЖрдИ рд╣ै рднाрд░рдд рдХे рдЖрдпाрдд рдоें рдЕрди्рдп рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡рд╕्рддुрдУं рдоें рдоोрддी
рддрдеा рдЙрдкрд░рдд्рдиों, рд╕्рд╡рд░्рдг рдПрд╡ं рдЪाँрджी, рдзाрддुрдордп
рдЕрдпрд╕्рдХ рддрдеा рдзाрддु рдЫीрдЬрди, рдЕрд▓ौрд╣ рдзाрддुрдПँ рддрдеा рдЗрд▓ेрдХ्рдЯ्рд░ॉрдиिрдХ рд╡рд╕्рддुрдПँ
рдЖрджि рдЖрддे рд╣ैं।
24.
![]() |
12th BSEH Annual Paper March 2023 SET B Map (Solution) |
12th BSEH Annual Previous Year Paper March 2023 SET A Answer Key (Solution)
Click Below for
12th BSEH Annual Previous Year Paper March 2023 SET B Answer Key (Solution)
Click Below for
12th BSEH Annual Previous Year Paper March 2023 SET C Answer Key (Solution)
Click Below for
12th BSEH Annual Previous Year Paper March 2023 SET D Answer Key (Solution)