1. (c) рдирд╡ рдиिрд╢्рдЪрдпрд╡ाрдж
2. (d) рдЕрдоेрдЬрди рдмेрд╕िрди
3. (c) рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рд╢िрдХ्рд╖рдг
4. (b) рдпू рдПрд╕ рдП
5. (b) 1872
6. рднूрдЧोрд▓
рдХी рд╡рд╣ рд╢ाрдЦा рдЬो рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддी рд╣ै, рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рднूрдЧोрд▓ рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै।
7. 15
рд╕े 59 рд╡рд░्рд╖
8. рдЬрдм
рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдкुрд░ुрд╖ों рд╕े рдХрдо рд╣ोрддी рд╣ै, рддो рдпрд╣ рдк्рд░рддिрдХूрд▓ рд▓िंрдЧाрдиुрдкाрдд рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै।
9. 325
рд╡्рдпрдХ्рддि рдк्рд░рддि рд╡рд░्рдЧ рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░
10. рдЕрд╢ोрдзिрдд
рдЬрди्рдо рджрд░ (Crude
Birth Rate) (CBR) – рдк्рд░рдЬрдирдирд╢ीрд▓рддा (Fertility) рдХो рдоाрдкрдиे рдХा рдпрд╣ рд╕рдмрд╕े рд╕рд░рд▓ рдФрд░ рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рдпोрдЧ
рдХिрдпा рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ा рддрд░ीрдХा рд╣ै। рдЕрд╢ोрдзिрдд рдЬрди्рдо рджрд░ рдХो рдк्рд░рддि рд╣рдЬाрд░ рд╕्рдд्рд░िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдЬрди्рдо рджिрдП
рдЬीрд╡िрдд рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
11. рдоाрдирд╡
рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд╕्рддрд░ рдХो рддीрди рдЖрдзाрд░ों, рдЬैрд╕े – рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп, рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рддрдХ рдкрд╣ुंрдЪ рдХी
рдФрд╕рдд рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों рдкрд░ рдоाрдкा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрди рдЖрдзाрд░ों рдкрд░ рдПрдХ рд╕ूрдЪी (рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рд╕ूрдЪрдХांрдХ) рддैрдпाрд░
рдХी рдЬाрддी рд╣ै рддрдеा рджेрд╢ों рдХा рдПрдХ рдкрджाрдиुрдХ्рд░рдо (Hierarchy)
рддैрдпाрд░ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
12. рднूрдоि
рдХा рд╡рд╣ рднाрдЧ рдЬो рдоाрдирд╡ рдмрд╕ाрд╡ рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдмрд╕्рддी рдпा рдЕрдзिрд╡ाрд╕
(HUMAN SETTLEMENT) рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै। рджूрд╕рд░े рд╢рдм्рджों рдоें “рд╕्рдеाрдИ рд░ूрдк рд╕े рдмрд╕ा рд╣ुрдЖ рд╕्рдеाрди
‘рдмрд╕्рддी’ рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै। рдмрд╕्рддी рдХे рд╡िрднिрди्рди рд░ूрдк рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े – рдпрд╣ рдПрдХ рдпा рджो – рдЪाрд░
рдкрд░िрд╡ाрд░ों рдХी рдвाрдгी рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЧाँрд╡, рдХрд╕्рдмा, рдирдЧрд░, рдорд╣ाрдирдЧрд░ рддрдеा рд╕рдирдирдЧрд░ рдЖрджि рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै।
13. рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा
рдХे рдШрдирдд्рд╡ рдХो рдк्рд░рддि рдЗрдХाрдИ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा
рдЬाрддा рд╣ै। рднाрд░рдд рдоें рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХा рдШрдирдд्рд╡ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХ्рд░рдоिрдХ рдЬрдирдЧрдгрдиा рдоें рд╡िрдЧрдд рдПрдХ рд╢рддाрдм्рджी рд╕े
рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХी рд╡ृрдж्рдзि, рд╡ाрд░्рд╖िрдХ рдЬрди्рдо рджрд░ рдФрд░ рдоृрдд्рдпु рджрд░
рддрдеा рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдХी рджрд░ рдХे рдХाрд░рдг рдмреЭрддा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рд╡ृрдж्рдзि рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХो
рджрд░्рд╢ाрддी рд╣ै। рдЬрдирдЧрдгрдиा 2011 рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рднाрд░рдд рдХा рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдШрдирдд्рд╡ 382 рд╡्рдпрдХ्рддि рдк्рд░рддि рд╡рд░्рдЧ
рдХि.рдоी. рд╣ै। рдЬो 1951 рдИ. рдоें 117 рд╡्рдпрдХ्рддि/рд╡рд░्рдЧ рдХि.рдоी. рдеा, 2001 рдоें 325
рд╡्рдпрдХ्рддि/рдк्рд░рддिрд╡рд░्рдЧ рдХि.рдоी. рде। рд╡िрдЧрдд 50 рд╡рд░्рд╖ों рдоें рдЗрд╕рдоें 200 рд╡्рдпрдХ्рддि рдк्рд░рддि рд╡рд░्рдЧ
рдХि.рдоी. рд╕े рдЕрдзिрдХ рдХी рдЙрдд्рддрд░ोрдд्рддрд░ рд╡ृрдж्рдзि рд╣ुрдИ рд╣ै।
14. рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг
рдк्рд░рджूрд╖рдг рдоाрдирд╡ीрдп рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдкों рдХे рдЕрдкрд╢िрд╖्рдЯ рдЙрдд्рдкाрджों рд╕े рдоुрдХ्рдд рдж्рд░рд╡्рдп рдПрд╡ं рдКрд░्рдЬा рдХा
рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै। рдк्рд░рджूрд╖рдг рдХे рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ैं। рдк्рд░рджूрд╖рдХों
рдХे рдкрд░िрд╡рд╣िрдд рдПрд╡ं рд╡िрд╕рд░िрдд рд╣ोрдиे рдХे рдоाрдз्рдпрдо рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдк्рд░рджूрд╖рдг рдХो рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рдХाрд░ों
рдоें рд╡рд░्рдЧीрдХृрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै– (i) рдЬрд▓ рдк्рд░рджूрд╖рдг,
(ii) рд╡ाрдпु рдк्рд░рджूрд╖рдг, (iii) рднू-рдк्рд░рджूрд╖рдг,
(iv) рдз्рд╡рдиि рдк्рд░рджूрд╖рдг।
15. рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा
рд╡िрддрд░рдг рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдк्рд░рдоुрдЦ рдЖрд░्рдеिрдХ рдХाрд░рдХ:-
(i)
рдЦрдиिрдЬ : рдЦрдиिрдЬ рдиिрдХ्рд╖ेрдкों рд╕े рдпुрдХ्рдд
рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЙрдж्рдпोрдЧों рдХो рдЖрдХृрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЦрдирди рдФрд░ рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпाँ рд░ोреЫрдЧाрд░ рдЙрдд्рдкрди्рди
рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЕрддः рдХुрд╢рд▓ рдПрд╡ं рдЕрд░्рдз-рдХुрд╢рд▓ рдХрд░्рдоी рдЗрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдкрд╣ुँрдЪрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा
рдХो рд╕рдШрди рдмрдиा рджेрддे рд╣ैं। рдЕрдл्рд░ीрдХा рдХी рдХрдЯंрдЧा, реЫांрдмिрдпा
рддाँрдмा рдкेрдЯी рдЗрд╕рдХा рдПрдХ рдЕрдЪ्рдЫा рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै।
(ii)
рдирдЧрд░ीрдХрд░рдг : рдирдЧрд░ рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХे рдмेрд╣рддрд░ рдЕрд╡рд╕рд░,
рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рд╡ рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рд╕ंрдмंрдзी рд╕ुрд╡िрдзाрдПँ рддрдеा рдкрд░िрд╡рд╣рди рдФрд░ рд╕ंрдЪाрд░ рдХे рдмेрд╣рддрд░
рд╕ाрдзрди рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЕрдЪ्рдЫी рдиाрдЧрд░िрдХ рд╕ुрд╡िрдзाрдПँ рддрдеा рдирдЧрд░ीрдп рдЬीрд╡рди рдХे рдЖрдХрд░्рд╖рдг рд▓ोрдЧों рдХो
рдирдЧрд░ों рдХी рдУрд░ рдЦींрдЪрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рд╕े рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рд╕े рдирдЧрд░ीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдк्рд░рд╡ाрд╕
рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдирдЧрд░ рдЖрдХाрд░ рдоें рдмреЭ рдЬाрддे рд╣ैं। рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рд╡िрд░ाрдЯ рдирдЧрд░ рдк्рд░рддिрд╡рд░्рд╖ рдмреЬी рд╕ंрдЦ्рдпा
рдоें рдк्рд░рд╡ाрд╕िрдпों рдХो рдиिрд░ंрддрд░ рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं।
(iii)
рдФрдж्рдпोрдЧीрдХрд░рдг : рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдкेрдЯिрдпाँ рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХे
рдЕрд╡рд╕рд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрддी рд╣ैं рдФрд░ рдмреЬी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рд▓ोрдЧों рдХो рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рддी рд╣ैं। рдЗрдирдоें рдХेрд╡рд▓
рдХाрд░рдЦाрдиों рдХे рд╢्рд░рдоिрдХ рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ोрддे рдмрд▓्рдХि рдкрд░िрд╡рд╣рди рдкрд░िрдЪाрд▓рдХ,
рджुрдХाрдирджाрд░, рдмैंрдХрдХрд░्рдоी, рдбॉрдХ्рдЯрд░,
рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рддрдеा рдЕрди्рдп рд╕ेрд╡ाрдПँ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдиे рд╡ाрд▓े рднी рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЬाрдкाрди рдХा
рдХोрдмे-рдУрд╕ाрдХा рдк्рд░рджेрд╢ рдЕрдиेрдХ рдЙрдж्рдпोрдЧों рдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдХे рдХाрд░рдг рд╕рдШрди рдмрд╕ा рд╣ुрдЖ рд╣ै।
16. рд╡िрдХाрд╕рд╢ीрд▓
рджेрд╢ों рдоें рдоाрдирд╡ рдмрд╕्рддिрдпों рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ:-
рд╡िрдХाрд╕рд╢ीрд▓
рджेрд╢ों рдоें рдмрд╕्рддिрдпों рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдХрдИ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рд╣ैं, рдЬैрд╕े - рдЕрд╡рд╣рдиीрдп рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा
рдХा рдХेंрдж्рд░ीрдХрд░рдг,
рдЫोрдЯे рд╡ рддंрдЧ рдЖрд╡ाрд╕ рдПрд╡ं рдЧрд▓िрдпाँ, рдкीрдиे рдпोрдЧ्рдп рдЬрд▓
рдЬैрд╕ी рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдХी рдХрдоी। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЗрдирдоें рдЖрдзाрд░рднूрдд рдвाँрдЪा рдЬैрд╕े рдмिрдЬрд▓ी, рдЧंрджे рдкाрдиी рдХी рдиिрдХाрд╕ी, рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдПрд╡ं рд╢िрдХ्рд╖ा рдЖрджि
рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдХी рднी рдХрдоी рд╣ोрддी рд╣ै। рд╡िрдХाрд╕рд╢ीрд▓ рджेрд╢ों рдоें рдЕрдзिрдХрддрд░ рд╢рд╣рд░ рдЕрдиिрдпोрдЬिрдд рд╣ैं, рдЕрддः рдЖрдиे
рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдд्рдпंрдд рднीреЬ рдХी рд╕्рдеिрддि рдкैрджा рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं। рд╡िрдХाрд╕рд╢ीрд▓ рджेрд╢ों рдХे рдЖрдзुрдиिрдХ
рд╢рд╣рд░ों рдоें рдЖрд╡ाрд╕ों рдХी рдХрдоी, рд▓ंрдмрд╡рдд рд╡िрд╕्рддाрд░ (рдмрд╣ुрдоंрдЬिрд▓ा рдордХाрди) рддрдеा рдЧंрджी рдмрд╕्рддिрдпों рдХी
рд╡ृрдж्рдзि рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рд╣ैं। рдЕрдиेрдХ рд╢рд╣рд░ों рдоें рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХा рдмреЭрддा рднाрдЧ, рдиिрдо्рди рд╕्рддрд░ीрдп
рдЖрд╡ाрд╕ों рдЬैрд╕े - рдЧंрджी рдмрд╕्рддिрдпों, рдЕрдирдзिрдХृрдд рдмрд╕्рддिрдпों рдоें рд░рд╣рддे
рд╣ैं। рднाрд░рдд рдХे рдЕрдзिрдХांрд╢ рдоिрд▓ीрдпрди рд╕िрдЯी 25 рдк्рд░рддिрд╢рдд рдиिрд╡ाрд╕ी рдЕрд╡ैрдз рдмрд╕्рддिрдпों рдоें рд░рд╣рддे рд╣ैं
рдФрд░ рдРрд╕े рдирдЧрд░ рдЕрди्рдп рдирдЧрд░ों рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рджोрдЧुрдиी рддेреЫी рд╕े рдмреЭ рд░рд╣े рд╣ैं। рдПрд╢िрдпा рдкेрд╕िрдлिрдХ рджेрд╢ों
рдоें рдирдЧрд░ीрдп рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХा 60 рдк्рд░рддिрд╢рдд рднाрдЧ рдЕрдирдзिрдХृрдд рдмрд╕्рддिрдпों рдоें рд░рд╣рддा рд╣ै।
17. рдк्рд░рд╡ाрд╕
рдХे рдкрд░िрдгाрдо - рдк्рд░рд╡ाрд╕,
рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдкрд░ рдЕрд╡рд╕рд░ों рдХे рдЕрд╕рдоाрди рд╡िрддрд░рдг рдХे рдХाрд░рдг рд╣ोрддा рд╣ै। рд▓ोрдЧों рдоें рдХрдо
рдЕрд╡рд╕рд░ों рдФрд░ рдХрдо рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рд╡ाрд▓े рд╕्рдеाрди рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЕрд╡рд╕рд░ों рдФрд░ рдмेрд╣рддрд░ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рд╡ाрд▓े рд╕्рдеाрди рдХी
рдУрд░ рдЬाрдиे рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╣ोрддी рд╣ै। рдмрджрд▓े рдоें рдпрд╣ рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдХे рдЙрдж्рдЧрдо рдФрд░ рдЧंрддрд╡्рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों
рдХे рд▓िрдП рд▓ाрдн рдФрд░ рд╣ाрдиि рджोрдиों рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рддा рд╣ै। рдкрд░िрдгाрдоों рдХो рдЖрд░्рдеिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ
рдФрд░ рдЬрдиांрдХिрдХीрдп рд╕ंрджрд░्рднों рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
рдк्рд░рд╡ाрд╕
рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рдкрд░िрдгाрдо –
1. рдЙрджрдЧрдо рд╕्рд░ोрдд рдкрд░ рд╢्рд░рдоिрдХों рдХी рдХрдоी рд╣ो рдЬाрддी
рд╣ै।
2. рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рдЙрджрдЧрдо рдк्рд░рджेрд╢ों рдоें рд╕्рдеिрдд рдЕрдкрдиे
рдШрд░ों рдоें рдХрдоाрдИ рдХा рдкैрд╕ा рднेрдЬрддे рд╣ैं।
3. рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рдордЬрджूрд░ों рдХे рдХाрд░рдг рдкंрдЬाрдм рдЬैрд╕े
рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╣рд░िрдд рдХ्рд░ांрддि рд╕рдо्рднрд╡ рд╣ो рд╕рдХी।
4. рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрддी
рд╣ै।
5. рдХिрд╕ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдкрд░ рджрдмाрд╡ рдкреЬрддा
рд╣ै।
18. рд╡ाрдпु
рдоें рдЕрд╡ांрдЫिрдд рдкрджाрд░्рде, рдЬैрд╕े – рдзूрд▓,
рдзुрдЖं рдПрд╡ं рдмрджрдмू рдЖрджि рдЬो рд╡ाрдпु рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдХो рдХрдо рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं, рд╡ाрдпु рдк्рд░рджूрд╖рдг рдХрд╣рд▓ाрддे рд╣ैं।
рд╡ाрдпु
рдк्рд░рджूрд╖рдг рдХे рдХाрд░рдг : - рдлैрдХ्рдЯ्рд░िрдпों рдФрд░ рдкрд░िрд╡рд╣рди рд╕ाрдзрдиों рдХा
рдзुрдЖं, рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡ृрдж्рдзि, рд╡ृрдХ्рд╖ों рдХी рдЕंрдзाрдзुंрдз рдХрдЯाрдИ, рдИрдЯ рдХे рднрдЯ्рдЯे, рдзूрд▓ рднрд░ी
рдЖंрдзिрдпाँ, рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рд╡िрд╕्рдлोрдЯ, рдЬंрдЧрд▓ рдХी рдЖрдЧ, рдирдЧрд░ीрдп рдЕрдкрд╢िрд╖्рдЯ рдФрд░ рдХूреЬे рдХрд░्рдХрдЯ рдХा рдвेрд░, рдЦेрддों
рдоें рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЙрд░्рд╡рд░рдХ рдФрд░ рдХीрдЯрдиाрд╢рдХों рдХा рдЫिрдбрдХाрд╡, рдмैрдХ्рдЯीрд░िрдпा рдФрд░ рд╡ाрдпрд░рд╕, рдЬीрд╡ाрд╢्рдо рдИंрдзрдиों,
рдЬैрд╕े – рдХोрдпрд▓ा, рдкेрдЯ्рд░ोрд▓,
рдбीрдЬрд▓ рдЖрджि рдХा рдЬрд▓ाрдиा, рдкрд░рдоाрдгु рд╡िрд╕्рдлोрдЯ, рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ, рдЦрдирди
рдХाрд░्рдп рдЖрджि।
19. рдЙрдд्рддрд░ी
рдЕрдЯрд▓ांрдЯिрдХ рд╕рдоुрдж्рд░ी рдоाрд░्рдЧ - рдпрд╣ рдоाрд░्рдЧ рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рджृрд╖्рдЯि
рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рджो рдк्рд░рджेрд╢ों рдЙрдд्рддрд░-рдкूрд░्рд╡ी рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрдЬ्рдп рдЕрдоेрд░िрдХा рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдоी
рдпूрд░ोрдк рдХो рдоिрд▓ाрддा рд╣ै। рд╡िрд╢्рд╡ рдХा рдПрдХ рдЪौрдеाрдИ рд╡िрджेрд╢ी рд╡्рдпाрдкाрд░ рдЗрд╕ рдоाрд░्рдЧ рдж्рд╡ाрд░ा рдкрд░िрд╡рд╣िрдд
рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдпрд╣ рд╡िрд╢्рд╡ рдХा рд╡्рдпрд╕्рддрддрдо рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдЬрд▓рдоाрд░्рдЧ рд╣ै;
рджूрд╕рд░े рдЕрд░्рдеों рдоें рдЗрд╕े ‘рд╡ृрд╣рдж् рдЯ्рд░ंрдХ рдоाрд░्рдЧ’
рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рджोрдиों рддрдЯों рдкрд░ рдкрдд्рддрди рдФрд░ рдкोрддाрд╢्рд░рдп рдХी рдЙрди्рдирдд рд╕ुрд╡िрдзाрдПँ
рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ैं।
1. рдпрд╣ рд╕ंрд╕ाрд░ рдХा рд╕рдмрд╕े рд╡्рдпрд╕्рдд рдПрд╡ं рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг
рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ीрдп рдЬрд▓ рдоाрд░्рдЧ рд╣ै।
2. рдпрд╣ рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рджो рд╕рдмрд╕े рдЙрди्рдирдд рдПрд╡ं рд╡िрдХрд╕िрдд
рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों –
рдЙрдд्рддрд░ी рдЕрдоेрд░िрдХा рдХे рдкूрд░्рд╡ी рднाрдЧ рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдо рдпूрд░ोрдк рдХो рдоिрд▓ाрддा рд╣ै।
3. рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдЬрд▓рдпाрдиों рдж्рд╡ाрд░ा рдвोрдП
рдЧрдП рдХुрд▓ рдоाрд▓ рдХा 25% рднाрдЧ рдЕрдХेрд▓े рдЗрд╕ी рдоाрд░्рдЧ рд╕े рдвोрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
4. рдЗрд╕ рдоाрд░्рдЧ рдХो ‘рдмृрд╣рдж рдЯ्рд░ंрдХ рдоाрд░्рдЧ’ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
5. рд╡िрд╢्рд╡ рдХी 55 рдмреЬी рдмрди्рджрд░рдЧाрд╣ों рдоें рд╕े 28
рдмрди्рджрд░рдЧाрд╣ рдЕрдХेрд▓े рдЗрд╕ी рдоाрд░्рдЧ рдкрд░ рд╕्рдеिрдд рд╣ैं।
6. рдЗрд╕ рдоाрд░्рдЧ рдкрд░ рдкрд╢्рдЪिрдо рдпूрд░ोрдк рдХे рд▓рди्рджрди,
рд▓िрд╡рд░рдкूрд▓, рдоाрдирдЪेрд╕्рдЯрд░, рд░ॉрдЯрд░рдбрдо
(рдпूрд░ोрдк рдХा рд╕рдмрд╕े рдмреЬा рдХंрдЯेрдирд░ рдмрди्рджрд░рдЧाрд╣, рдиीрджрд░рд▓ैंрдб рдоें рдиाрд░्рде рд╕ी
рдоें), рдПंрдЯрд╡рд░्рдк (рдпूрд░ोрдк рдХा рджूрд╕рд░ा рд╕рдмрд╕े рдмреЬा рдХंрдЯेрдирд░ рдмрди्рджрд░рдЧाрд╣,
рдмेрд▓्рдЬिрдпрдо рдоें рдиाрд░्рде рд╕ी рдоें), рддрдеा рдЙрдд्рддрд░
рдЕрдоेрд░िрдХा рдХे рд╣ैрд▓िрдлैрдХ्рд╕, рди्рдпूрдпॉрд░्рдХ, рдмोрд╕्рдЯрди
рд╡ рди्рдпूрдЖрд░्рд▓िрдпंрд╕ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं।
7. рдЗрд╕ рдоाрд░्рдЧ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХрдиाрдбा рд╕े рд▓ुрдЧ्рджी,
рдХाрдЧрдЬ, рджुрдЧ्рдз рдкрджाрд░्рде; рдЕрдоेрд░िрдХा
рд╕े рдХрдкाрд╕, рдЧेंрд╣ू, рдоांрд╕, рд▓ौрд╣ा; рдХैрд░ेрдмिрдпрди рджेрд╢ों рд╕े рдЪीрдиी, рдлрд▓, рдкेрдЯ्рд░ोрд▓ рд╡ рд▓рдХреЬी;
рдпूрд░ोрдк
рд╕े рдЦрдиिрдЬ рдФрд░ рд╡िрдиिрд░्рдоिрдд рдкрджाрд░्рде рдЖрджि рднेрдЬे рдЬाрддे рд╣ैं।
OR
рдкрдиाрдоा рдирд╣рд░ рдоाрд░्рдЧ (Panama Canal Route) – рдЗрд╕ рдирд╣рд░ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдЙрдд्рддрд░ рдЕрдоेрд░िрдХा рдФрд░
рджрдХ्рд╖िрдг рдЕрдоेрд░िрдХा рдХे рдордз्рдп рдоें рд╕्рдеिрдд рдкрдиाрдоा рдЧрдгрд░ाрдЬ्рдп рдХे рдкрдиाрдоा рдЬрд▓рдбрдорд░ूрдордз्рдп (ISTHMUS)
рдХो рдХाрдЯрдХрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рдирд╣рд░ рдкूрд░्рд╡ рдоें рдЕрдЯрд▓ांрдЯिрдХ рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ рдоें рдХोрд▓ोрди
рдмрди्рджрд░рдЧाрд╣ рдХो рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें рдк्рд░рд╢ांрдд рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ рдоें рдкрдиाрдоा рдмрди्рджрд░рдЧाрд╣ рд╕े рдЬोреЬрддी рд╣ै। рдпрд╣ рдирд╣рд░
рд▓рдЧрднрдЧ 81 km рд▓рдо्рдмी рд╣ै, рдЬो рд▓рдЧрднрдЧ 12
km рдЧрд╣рд░ी рдХрдЯाрди (рдЧेрд▓ाрд░्рдб рдпा рдХूрд▓ेрдм्рд░ा рдХрдЯाрди) рд╕े рдпुрдХ्рдд рд╣ै। рдпрд╣ рдирд╣рд░ 12.5
m рд╕े 26 m рдЧрд╣рд░ी рд╣ै। рдпрд╣ рдирд╣рд░ 91 m рд╕े 305 m рдЪौреЬी рд╣ै। рдпрд╣ рдирд╣рд░ рд▓ॉрдХ рдк्рд░рдгाрд▓ी рд╕े рд╕ंрдЪाрд▓िрдд
рд╣ै। рдирд╣рд░ рдХे рдЕрд╕рдоाрди рдзрд░ाрддрд▓ рдХे рдХाрд░рдг рдЗрд╕ рдоाрд░्рдЧ рдкрд░ рдЫрд╣ рд▓ॉрдХ рд╕िрд╕्рдЯрдо рд╣ैं। рдпрд╣ рдирд╣рд░ рд╕рдоुрдж्рд░ рддрд▓
рд╕े 25.6 m рддрдХ рдКँрдЪी рд╣ै рддрдеा рдЙрдмрдб – рдЦाрдмреЬ
рдзрд░ाрддрд▓ рд╡ाрд▓ी рд╣ै। рдЗрд╕े рдкाрд░ рдХрд░рдиे рдоें 7 рд╕े 8 рдШंрдЯे рд▓рдЧрддे рд╣ैं। рдпрд╣ рдЗंрдЬीрдиिрдпрд░िंрдЧ рдФрд░ рдоाрдирд╡ рдХी
рдк्рд░рддिрднा (рд╕рдо्рднрд╡рд╡ाрдж) рдХा рдЕрдиूрдаा рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै।
20. рд░ैрдЦिрдХ рдк्рд░рддिрд░ूрдк рдпा рд░िрд╡рди рдк्рд░рддिрд░ूрдк рдпा рд▓ुрдо्рдмрдХाрд░ рдк्рд░рддिрд░ूрдк :- рдРрд╕े рдЧाँрд╡ рдЕрдзिрдХрддрд░
рдХिрд╕ी рд╕реЬрдХ рдПрд╡ं рд░ेрд▓рдоाрд░्рдЧ рдХे рдХिрдиाрд░े, рдирджिрдпों рдХे рдХिрдиाрд░े, рд╕ाрдЧрд░ीрдп рддрдЯों рдХे рдХिрдиाрд░े рдоिрд▓рддे
рд╣ैं। рдЗрдирдоें рдордХाрди рдк्рд░ाрдп рдПрдХ рдкंрдХ्рддि рдоें рд╣ोрддे рд╣ैं। рдРрд╕ी рдмрд╕्рддिрдпाँ рддрдЯीрдп рдУрдбिрд╢ा, рджूрди рдШाрдЯी
– рдЙрдд्рддрд░ाрдЦंрдб, рддрдоिрд▓рдиाрдбु рдФрд░ рдЧुрдЬрд░ाрдд рдоें рдоिрд▓рддी рд╣ैं।
рд╡ृрддाрдХाрд░ рдк्рд░рддिрд░ूрдк :- рдРрд╕े рдк्рд░рддिрд░ूрдк рдХे рдЧाँрд╡ рдЕрдзिрдХрддрд░
рдХिрд╕ी рдоैрджाрдиी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдоिрд▓рддे рд╣ैं рдЬिрдирдХे рдХेंрдж्рд░ рдоें рдХोрдИ рдХुрдЖँ, рддाрд▓ाрдм, рдмाрд╡реЬी,
рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕्рдерд▓ рд╡ рдЪौрд░ाрд╣ा рдЖрджि рд╣ोрддा рд╣ै। рдРрд╕ा рдмрд╕्рддी рдк्рд░рддिрд░ूрдк рдЧंрдЧा – рдпрдоुрдиा рджोрдЖрдм, рд╣िрдоाрдЪрд▓
рдк्рд░рджेрд╢ рдФрд░ рдЧुрдЬрд░ाрдд рдоें рдоिрд▓рддा рд╣ै।
21. рдХрдкाрд╕
рдПрдХ рд░ेрд╢ेрджाрд░,
рдЙрд╖्рдгрдХрдЯिрдмंрдзीрдп рдФрд░ рдирдХрджी рдлрд╕рд▓ рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрдкреЬा рдмрдиाрдиे рдоें рдХिрдпा рдЬाрддा
рд╣ै। рдпрд╣ рдЦрд░ीрдл рдЛрддु рдХी рдлрд╕рд▓ рд╣ैं।
рдЙрдкрдЬ
рдХी рднौрдЧोрд▓िрдХ рджрд╢ाрдПँ :-
рдХрдкाрд╕
рдЙрд╖्рдгрдХрдЯिрдмंрдзीрдп рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдХी рдлрд╕рд▓ рд╣ै। рдпрд╣ рдЦрд░ीрдл рдоौрд╕рдо рдХी рдлрд╕рд▓ рд╣ै।
рдХрдкाрд╕
рдХे рд▓िрдП 21°C
рд╕े 27°C рддрдХ рдЙрдЪ्рдЪ рддाрдкрдоाрди рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ोрддी рд╣ै।
рдХрдкाрд╕
рдХे рд▓िрдП рддेрдЬ рдзूрдк рдЬрд░ूрд░ी рд╣ोрддी рд╣ै।
рдХрдкाрд╕
рдХे рд▓िрдП 75
CMS рд╕े 100 CMS рдФрд╕рдд рд╡ाрд░्рд╖िрдХ рд╡рд░्рд╖ा рдХी рдЬрд░ूрд░рдд
рд╣ोрддी рд╣ै।
рдХрдкाрд╕
рдХे рд▓िрдП рд╕рдорддрд▓ рдврд▓ाрди рд╡ाрд▓ी рднूрдоि рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै।
рдХрдкाрд╕
рдХे рд▓िрдП рднाрд░ी рджोрдордЯ рдпा рдХाँрдк рдоिрдЯ्рдЯी рддрдеा рдХाрд▓ी рдоिрдЯ्рдЯी (рд░ेрдЧреЬ рдоृрджा) рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рд░рд╣рддी рд╣ै।
рдХрдкाрд╕
рдХे рд▓िрдП рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдоाрдирд╡ीрдп рд╢्рд░рдо рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै।
рдЙрдд्рдкाрджрди
рдФрд░ рд╡िрддрд░рдг :- рднाрд░рдд,
рдЪीрди, рдЕрдоेрд░िрдХा рдФрд░ рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдХे рдмाрдж рд╡िрд╢्рд╡ рдоें
рдХрдкाрд╕ рдХा рдЪौрдеा рдмреЬा рдЙрдд्рдкाрджрдХ рджेрд╢ рд╣ै। рдХрдкाрд╕ рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рджेрд╢ рдХे рдХुрд▓ рдмोрдП рдЧрдП рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХा
рд▓рдЧрднрдЧ 5% рднाрдЧ рд╣ै। рджेрд╢ рдоें рдЫोрдЯे рд░ेрд╢े рд╡ाрд▓ी (рднाрд░рддीрдп рдХिрд╕्рдо) рдФрд░ рд▓рдо्рдмे рд░ेрд╢े рд╡ाрд▓ी
(рдЕрдоेрд░िрдХрди) рджोрдиों рдХिрд╕्рдоों рдХी рдХрдкाрд╕ рдкैрджा рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рдЕрдоेрд░िрдХрди рдХрдкाрд╕ ‘рдирд░рдоा’ рджेрд╢ рдХे рдЙрдд्рддрд░ рдкрд╢्рдЪिрдо рднाрдЧों рдоें рдмोрдИ рдЬाрддी рд╣ै।
рдЬो рджेрд╢ рдХी рдХुрд▓ рдХрдкाрд╕ рдЙрдд्рдкाрджрди рдХा 30% рднाрдЧ рд╣ोрддी рд╣ै। рдХрдкाрд╕, рднाрд░рдд
рдХे рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░, MP, рдЧुрдЬрд░ाрдд, рдкंрдЬाрдм,
рд╣рд░िрдпाрдгा, рдХрд░्рдиाрдЯрдХ, рдЖंрдз्рд░рдк्рд░рджेрд╢
рдФрд░ рддрдоिрд▓рдиाрдбु рдХे рдХुрдЫ рднाрдЧों рдоें рдмोрдИ рдЬाрддी рд╣ै।
OR
рдоैंрдЧрдиीрдЬ
(MANGANESE), рдХाрд▓े рд░ंрдЧ рдХी рдПрдХ рдзाрддु рд╣ै рдЬो рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рднрд╕्рдо (oxide) рдХे
рд░ूрдк рдоें рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ै। рдпрд╣ рдзाрд░рд╡ाреЬ рдпुрдЧ рдХी рдЕрд╡рд╕ाрджी рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдоें рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдзाрддु рдХा
рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рдпोрдЧ рд▓ौрд╣ рдЕрдпрд╕्рдХ рдХो рдЧрд▓ाрдиे рдоें рдФрд░ рд▓ौрд╣ рдоिрд╢्рд░िрдд рдзाрддु рдмрдиाрдиे рдоें рдХिрдпा рдЬाрддा
рд╣ै। рдПрдХ рдЯрди рдЗрд╕्рдкाрдд рдмрдиाрдиे рдоें 10 KG рдоैंрдЧрдиीрдЬ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी
рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЙрдж्рдпोрдЧों, рдм्рд▓ीрдЪिंрдЧ
рдкाрдЙрдбрд░, рдХीрдЯрдиाрд╢рдХ рджрд╡ाрдИрдпों, рд░ंрдЧ – рд░ोрдЧрди, рд╢ुрд╖्рдХ рдмैрдЯрд░िрдпां рддрдеा рдЪीрдиी рдоिрдЯ्рдЯी рдХे рдмрд░्рддрди
рдмрдиाрдиे рдоें рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЧुрдгों рдХे рдХाрд░рдг рдЗрд╕े JACK MINERAL рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
рдЙрдд्рдкाрджрди
рдФрд░ рд╡िрддрд░рдг :- рджेрд╢ рдоें рдоैंрдЧрдиीрдЬ рдЕрдпрд╕्рдХ рдХे рдХुрд▓
рднंрдбाрд░ 38 рдХрд░ोреЬ рдЯрди рд╣ैं рдЬिрдирдоें рд╕े 14 рдХрд░ोреЬ рдЯрди рд╕ंрд░рдХ्рд╖िрдд рд╡ рд╢ेрд╖ 24 рдХрд░ोреЬ рдЯрди рд╢ेрд╖ рднंрдбाрд░
рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ैं। рджेрд╢ рдоें рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ – рдЪौрдеाрдИ рднाрдЧ рд╣ी рдЙрдЪ्рдЪ
рдХोрдЯि рдХा рдоैंрдЧрдиीрдЬ рд╣ैं। рднाрд░рдд рд╡िрд╢्рд╡ рдХा 20% рдоैंрдЧрдиीрдЬ рдЙрдд्рдкाрджрди рдХрд░, рд░ूрд╕ рдХे рдмाрдж рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рджूрд╕рд░े рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╣ै। рдУрдбिрд╢ा, рдоैंрдЧрдиीрдЬ
рдЙрдд्рдкाрджрди рдоें рднाрд░рдд рдХा рд╕рдмрд╕े рдмреЬा рдЙрдд्рдкाрджрдХ рд░ाрдЬ्рдп рд╣ै। рдпрд╣ рд░ाрдЬ्рдп рднाрд░рдд рдХा рдПрдХ – рддिрд╣ाрдИ рднाрдЧ рдоैंрдЧрдиीрдЬ рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рддा рд╣ै।
рдоैंрдЧрдиीрдЬ
рдЙрдд्рдкाрджрди рдоें 2003
– 04 рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ TOP 3 рд░ाрдЬ्рдп рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं :-
1. рдУрдбिрд╢ा 33%,
2. MP 22,
3. рдХрд░्рдиाрдЯрдХ 15%,
4. рдЕрди्рдп 30%
рднाрд░рдд
рдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рдоैंрдЧрдиीрдЬ рдЦрджाрдиें рдУрдбिрд╢ा рдоें рд╕ुंрджрд░рдЧреЭ, рд╕рдо्рднрд▓рдкुрд░,
рдХोрд░ाрдкुрдЯ, рдХाрд▓ाрд╣ांрдбी; рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░
рдоें рдиाрдЧрдкुрд░, рднंрдбाрд░ा, рд░рдд्рдиाрдЧिрд░ी;
рдХрд░्рдиाрдЯрдХ рдоें рдзाрд░рд╡ाреЬ, рдмेрд▓ाрд░ी, рдмेрд▓рдЧाрдо, рд╢िрдоोрдЧा; рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢
рдоें рдмाрд▓ाрдШाрдЯ, рдЫिрди्рджрд╡ाрдбा, рдЭрдмुрдЖ рдЖрджि рдоें
рд╣ैं।
22. рдирдЧрд░ рдХेрди्рдж्рд░ों рдж्рд╡ाрд░ा
рджी рдЧрдИ рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рд╕े рд▓ाрднाрди्рд╡िрдд рд╣ोрдХрд░ рдЕрдиेрдХ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдирдЧрд░ों рдХे рдЖрд╕ рдкाрд╕ рд╣ी рдХेрди्рдж्рд░िрдд рд╣ो
рдЬाрддे рд╣ैं, рдЬिрд╕े рд╕рдоूрд╣рди рдмрдЪрдд (AGGLOMERATION ECONOMIES) рдХрд╣рддे рд╣ैं। рд╕рдоूрд╣рди рдмрдЪрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХा рд╡िрдХрд╕िрдд рд░ूрдк рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ
рдЧुрдЪ्рдЫ рдпा рдк्рд░рджेрд╢ рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै।
рднाрд░рдд
рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдк्рд░рджेрд╢ :-
1. рдоुंрдмрдИ – рдкुрдгे
рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдк्рд░рджेрд╢
2. рд╣ुрдЧрд▓ी рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдк्рд░рджेрд╢
3. рдмंрдЧрд▓ौрд░ – рдЪेрди्рдирдИ
рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдк्рд░рджेрд╢
4. рдЧुрдЬрд░ाрдд рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдк्рд░рджेрд╢
5. рдЫोрдЯाрдиाрдЧрдкुрд░ рдкрдаाрд░ рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдк्рд░рджेрд╢
6. рд╡िрд╢ाрдЦाрдкрдд्рддрдирдо –
рдЧुंрдЯूрд░ рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдк्рд░рджेрд╢
7. рдЧुрдбрдЧाँрд╡ – рджिрд▓्рд▓ी –
рдоेрд░рда рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдк्рд░рджेрд╢
8. рдХोрд▓्рд▓рдо – рддिрд░ुрд╡рдиंрддрдкुрд░рдо
рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдк्рд░рджेрд╢
рдпрд╣
рджेрд╢ рдХा рд╕рдмрд╕े рдкुрд░ाрдиा рдФрд░ рджूрд╕рд░ा рд╕рдмрд╕े рдмреЬा рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдк्рд░рджेрд╢ рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХोрд▓рдХाрддा
рдФрд░ рд╣ुрдЧрд▓ी рдирджी рдХे рдЖрд╕ – рдкाрд╕ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╣ै।
рдХोрд▓рдХाрддा рдФрд░ рд╣ाрд╡реЬा рдЗрд╕рдХे рд╣ृрджрдп рд╕्рдерд▓ рд╣ै рддрдеा рд╣ुрдЧрд▓ी рдЗрд╕ рдк्рд░рджेрд╢ рдХी рд░ीреЭ рдХी рд╣рдб्рдбी рд╣ै।
рдХोрд▓рдХाрддा, рджेрд╢ рдХे рдкूрд░्рд╡ी рднाрдЧों рдоें рд╕рдмрд╕े рдмреЬा рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡ाрд▓ा
рдирдЧрд░ рд╣ै। рдм्рд░िрдЯिрд╢ рдХाрд▓ (рд╡рд░्рд╖ 1911 рд╕े рдкрд╣рд▓े) рдоें рдпрд╣ рднाрд░рдд рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рднी рд░рд╣ा рд╣ै।
рд╣ुрдЧрд▓ी
рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдк्рд░рджेрд╢ рдХा рдХोрдИ рднी рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдХेंрдж्рд░ рдХोрд▓рдХाрддा рд╢рд╣рд░ рд╕े 64
km рд╕े рджूрд░ рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рджेрд╢ рд╕े рджेрд╢ рдХी 90% рдкрдЯрд╕рди рдиिрд░्рдоिрдд рд╕ाрдордЧ्рд░ी
рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдХे рдХोрд▓рдХाрддा рдФрд░ рдЯीрдЯाрдЧреЭ рдоें рдХाрдЧрдЬ рдХी рдоिрд▓ें рд╣ैं। рдпрд╣ाँ рд╕ूрддी рдХрдкреЬे рдХी 25
рдоिрд▓ें рд╣ैं। рдпрд╣ाँ рдЬрд▓рдпाрди рдмрдиाрдиे рдХी рдЧाрд░्рдбрди рд░ीрдЪ рдлैрдХ्рдЯ्рд░ी, рдЪिрддрд░ंрдЬрди
рдоें рд░ेрд▓ рдЗंрдЬрди рдмрдиाрдиे рдХी рдлैрдХ्рдЯ्рд░ी, рд╣рд▓्рджिрдпा рдоें рддेрд▓ рд╢ोрдзрдирд╢ाрд▓ा
рдПрд╡ं рдкेрдЯ्рд░ोрдХैрдоिрдХрд▓ рдлैрдХ्рдЯ्рд░ी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं। рдЗрд╕ рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрдж्рдпोрдЧों рдоें
рд╕ूрддी рд╡рд╕्рдд्рд░ рдЙрдж्рдпोрдЧ, рдкेрдЯ्рд░ोрд▓िрдпрдо рдЙрдж्рдпोрдЧ, рдбीрдЬрд▓ рдФрд░ рд╡िрдж्рдпुрдд рд░ेрд▓ рдЗंрдЬрди, рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЙрдж्рдпोрдЧ, рдЗंрдЬीрдиिрдпрд░िंрдЧ рдЙрдж्рдпोрдЧ, рд╡िрдж्рдпुрдд рдЙрдж्рдпोрдЧ, рджрд╡ाрдИрдпों рдХे рдЙрдж्рдпोрдЧ, рдХाрдЧрдЬ рдЙрдж्рдпोрдЧ,рджिрдпाрд╕рд▓ाрдИ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдЖрджि рд╣ैं
рдпрд╣ाँ
рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдХेंрдж्рд░ рдХोрд▓рдХाрддा, рд╣ाрд╡реЬा, рдЪिрддрд░ंрдЬрди, рд╣рд▓्рджिрдпा, рд░िрд╢рд░ा,
рдЯीрдЯाрдЧреЭ рдЖрджि рд╣ैं।
OR
рдЙрдж्рдпोрдЧों
рдХी рд╕्рдеिрддि рдХрдИ рдХाрд░рдХों, рдЬैрд╕े– рдХрдЪ्рдЪा
рдоाрд▓ рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा рд╢рдХ्рддि, рдмाреЫाрд░, рдкूँрдЬी,
рдпाрддाрдпाрдд рдФрд░ рд╢्рд░рдо рдЗрдд्рдпाрджि рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрди рдХाрд░рдХों рдХा рд╕ाрдкेрдХ्рд╖िрдХ
рдорд╣рдд्рд╡ рд╕рдордп рдФрд░ рд╕्рдеाрди рдХे рд╕ाрде рдмрджрд▓ рдЬाрддा рд╣ै। рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓ рдФрд░ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХे рдк्рд░рдХाрд░ рдоें рдШрдиिрд╖्рда
рд╕ंрдмंрдз рд╣ोрддा рд╣ै। рдЖрд░्рдеिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े, рдиिрд░्рдоाрдг рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХो рдЙрд╕
рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП рдЬрд╣ाँ рдЙрдд्рдкाрджрди рдоूрд▓्рдп рдФрд░ рдиिрд░्рдоिрдд рд╡рд╕्рддुрдУं рдХो рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं
рддрдХ рд╡िрддрд░рдг рдХрд░рдиे рдХा рдоूрд▓्рдп рди्рдпूрдирддрдо рд╣ो। рдкрд░िрд╡рд╣рди рдоूрд▓्рдп рдПрдХ рдмреЬी рд╕ीрдоा рддрдХ рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓ рдФрд░
рдиिрд░्рдоिрдд рдЙрдд्рдкाрджों рдХी рдк्рд░рдХृрддि рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддा рд╣ै।
рдЙрдж्рдпोрдЧों
рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдХाрд░рдХ :-
рдХрдЪ्рдЪा
рдоाрд▓ - рднाрд░-рд╣्рд░ाрд╕ рд╡ाрд▓े рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े
рдЙрдж्рдпोрдЧ рдЙрди рдк्рд░рджेрд╢ों рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдП рдЬाрддे рд╣ैं рдЬрд╣ाँ рдпे рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ोрддे рд╣ैं। рднाрд░рдд рдоें
рдЪीрдиी рдоिрд▓ें рдЧрди्рдиा рдЙрдд्рдкाрджрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдХ्рдпों рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣ैं?
рдЗрд╕ी рддрд░рд╣, рд▓ुрдЧрджी рдЙрдж्рдпोрдЧ, рддाँрдмा
рдк्рд░рдЧрд▓рди рдФрд░ рдкिрдЧ рдЖрдпрд░рди рдЙрдж्рдпोрдЧ рдЕрдкрдиे рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓ рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд╕्рдеाрдиों рдХे рдиिрдХрдЯ рд╣ी рд╕्рдеाрдкिрдд
рдХिрдП рдЬाрддे рд╣ैं। рд▓ोрд╣ा-рдЗрд╕्рдкाрдд рдЙрдж्рдпोрдЧ рдоें рд▓ोрд╣ा рдФрд░ рдХोрдпрд▓ा рджोрдиों рд╣ी рднाрд░ рд╣्рд░ाрд╕ рд╡ाрд▓े
рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓ рд╣ैं। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рд▓ोрд╣ा-рдЗрд╕्рдкाрдд рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХी рд╕्рдеिрддि рдХे рд▓िрдП рдЕрдиुрдХूрд▓рддрдо рд╕्рдеाрди рдХрдЪ्рдЪा
рдоाрд▓ рд╕्рд░ोрддों рдХे рдиिрдХрдЯ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдЕрдзिрдХांрд╢ рд▓ेाрд╣ा-рдЗрд╕्рдкाрдд рдЙрдж्рдпोрдЧ рдпा
рддो рдХोрдпрд▓ा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों (рдмोрдХाрд░ो, рджुрд░्рдЧाрдкुрд░ рдЖрджि) рдХे рдиिрдХрдЯ рд╕्рдеिрдд
рд╣ैं рдЕрдерд╡ा рд▓ौрд╣ рдЕрдпрд╕्рдХ рдХे рд╕्рд░ोрддों (рднрдж्рд░ाрд╡рддी, рднिрд▓ाрдИ рдФрд░
рд░ाрдЙрд░рдХेрд▓ा) рдХे рдиिрдХрдЯ рд╕्рдеिрдд рд╣ैं।
рд╢рдХ्рддि
-
рд╢рдХ्рддि рдорд╢ीрдиों рдХे рд▓िрдП рдЧрддिрджाрдпी рдмрд▓ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддी рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдХिрд╕ी рднी рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХी
рд╕्рдеाрдкрдиा рд╕े рдкрд╣рд▓े рдЗрд╕рдХी рдЖрдкूрд░्рддि рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░ рд▓ी рдЬाрддी рд╣ै। рдлिрд░ рднी рдХुрдЫ рдЙрдж्рдпोрдЧों рдЬैрд╕े–
рдПрд▓्рдпुрдоिрдиिрдпрдо рдФрд░ рдХृрдд्рд░िрдо рдиाрдЗрдЯ्рд░ोрдЬрди рдиिрд░्рдоाрдг рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╢рдХ्рддि
рд╕्рд░ोрдд рдХे рдиिрдХрдЯ рдХी рдЬाрддी рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдпे рдЕрдзिрдХ рд╢рдХ्рддि рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдЙрдж्рдпोрдЧ рд╣ैं,
рдЬिрди्рд╣ें рд╡िрдж्рдпुрдд рдХी рдмреЬी рдоाрдд्рд░ा рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै।
рдмाреЫाрд░
-
рдмाреЫाрд░,
рдиिрд░्рдоिрдд рдЙрдд्рдкाрджों рдХे рд▓िрдП рдиिрд░्рдЧрдо рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрддी рд╣ैं। рднाрд░ी рдорд╢ीрди,
рдорд╢ीрди рдХे рдФреЫाрд░, рднाрд░ी рд░рд╕ाрдпрдиों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдЙрдЪ्рдЪ
рдоाँрдЧ рд╡ाрд▓े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХे рдиिрдХрдЯ рдХी рдЬाрддी рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдпे рдмाреЫाрд░-рдЕрднिрдоुрдЦ рд╣ोрддे рд╣ैं। рд╕ूрддी
рд╡рд╕्рдд्рд░ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдоें рд╢ुрдж्рдз (рдЬिрд╕рдоें рднाрд░-рд╣्рд░ाрд╕ рдирд╣ीं рд╣ोрддा) рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рд╣ोрддा рд╣ै
рдФрд░ рдпे рдк्рд░ाрдпः рдмреЬे рдирдЧрд░ीрдп рдХेंрдж्рд░ों рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдП рдЬाрддे рд╣ैं, рдЙрджाрд╣рд░рдгाрд░्рде–
рдоुंрдмрдИ, рдЕрд╣рдорджाрдмाрдж, рд╕ूрд░рдд
рдЖрджि। рдкेрдЯ्рд░ोрд▓िрдпрдо рдкрд░िрд╢ोрдзрдирд╢ाрд▓ाрдУं рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рднी рдмाреЫाрд░ों рдХे рдиिрдХрдЯ рдХी рдЬाрддी рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि
рдЕрдкрд░िрд╖्рдХृрдд рддेрд▓ рдХा рдкрд░िрд╡рд╣рди рдЖрд╕ाрди рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрдирд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрдИ рдЙрдд्рдкाрджों рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рджूрд╕рд░े
рдЙрдж्рдпोрдЧों рдоें рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓ рдХे рд░ूрдк рдоें рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдХोрдпрд▓ी, рдордеुрд░ा
рдФрд░ рдмрд░ौрдиी рдЗрд╕рдХे рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ैं। рдкрд░िрд╢ोрдзрдирд╢ाрд▓ाрдУं рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдоें рдкрдд्рддрди рднी рдПрдХ
рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдиिрднाрддे рд╣ैं।
рдкрд░िрд╡рд╣рди
-
рдХ्рдпा рдЖрдкрдиे рдХрднी рдоुंрдмрдИ, рдЪेрди्рдирдИ, рджिрд▓्рд▓ी
рдФрд░ рдХोрд▓рдХाрддा рдХे рдЕंрджрд░ рдФрд░ рдЙрдирдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рдЙрдж्рдпोрдЧों рдХे рдХेंрдж्рд░ीрдХрд░рдг рдХे рдХाрд░рдгों рдХो рдЬाрдирдиे
рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै? рдРрд╕ा рдЗрд╕рд▓िрдП рд╣ुрдЖ рдХि рдпे рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоें рд╣ी
рдкрд░िрд╡рд╣рди рдоाрд░्рдЧों рдХो рдЬोреЬрдиे рд╡ाрд▓े рдХेंрдж्рд░ рдмिंрджु (Node) рдмрди рдЧрдП। рд░ेрд▓рд╡े
рд▓ाрдЗрди рдмिрдЫрдиे рдХे рдмाрдж рд╣ी рдЙрдж्рдпोрдЧों рдХो рдЖंрддрд░िрдХ рднाрдЧों рдоें рд╕्рдеाрдиांрддрд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा। рд╕рднी
рдоुрдЦ्рдп рдЙрдж्рдпोрдЧ рдоुрдЦ्рдп рд░ेрд▓ рдоाрд░्рдЧों рдкрд░ рд╕्рдеिрдд рд╣ैं।
рд╢्рд░рдо
-
рдХ्рдпा рд╣рдо рд╢्рд░рдо рдХे рдмिрдиा рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕ोрдЪ рд╕рдХрддे рд╣ै?
рдЙрдж्рдпोрдЧों рдХो рдХुрд╢рд▓ рд╢्рд░рдоिрдХों рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै। рднाрд░рдд рдоें рд╢्рд░рдо рдмрд╣ुрдд
рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╣ै рддрдеा рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдЕрдзिрдХ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдмреЬी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ै।
рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ
рдХाрд░рдХ - рдХ्рдпा рдЖрдкрдиे рдХрднी рдоुंрдмрдИ,
рдХोрд▓рдХाрддा рдФрд░ рдЪेрди्рдирдИ рдХे рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдХेंрдж्рд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрднрд░рдиे рдХे рдХाрд░рдгों
рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд╕ोрдЪा рд╣ै? рдпे рд╕्рдеाрди рд╣рдоाрд░े рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рдЕрддीрдд рдж्рд╡ाрд░ा
рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдеे। рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢ीрдХрд░рдг рдХे рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдЪрд░рдгों рдоें рдиिрд░्рдоाрдг рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХो
рдпूрд░ोрдк рдХे рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдирд╡ рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рджिрдпा рдЧрдпा। рдоुрд░्рд╢िрджाрдмाрдж, рдвाрдХा, рднрджोрдИ, рд╕ूрд░рдд, рд╡рдбोрджрд░ा, рдХोрдЭीрдХोрдб, рдХोрдпрдо्рдмрдЯूрд░,
рдоैрд╕ूрд░ рдЖрджि рд╕्рдеाрди рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдиिрд░्рдоाрдг рдХेंрдж्рд░ों рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрднрд░े। рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢рд╡ाрдж
рдХे рдЙрдд्рддрд░рдХाрд▓ीрди рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдЪрд░рдг рдоें, рдм्рд░िрдЯेрди рдоें рдиिрд░्рдоिрдд
рд╡рд╕्рддुрдУं рд╕े рд╣ोреЬ рдФрд░ рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рдХ्рддि рдХी рднेрджрдоूрд▓рдХ рдиीрддि рдХे рдХाрд░рдг, рдЗрди рдиिрд░्рдоाрдг рдХेंрдж्рд░ों рдХा рддेреЫी рд╕े рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ।
рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢рд╡ाрдж
рдХे рдЕंрддिрдо рдЪрд░рдгों рдоें рдЕंрдЧ्рд░реЫों рдиे рдЪुрдиे рд╣ुрдП рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдХुрдЫ рдЙрдж्рдпोрдЧों рдХो рдк्рд░ोрди्рдирдд
рдХिрдпा। рдЗрд╕рд╕े,
рджेрд╢ рдоें рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЙрдж्рдпोрдЧों рдХा рдмреЬे рдкैрдоाрдиे рдкрд░ рд╕्рдеाрдиिрдХ рд╡िрд╕्рддाрд░
рд╣ुрдЖ।
рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ
рдиीрддि - рдПрдХ рдк्рд░рдЬाрддांрдд्рд░िрдХ рджेрд╢ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рднाрд░рдд рдХा
рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕ंрддुрд▓िрдд рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд╕ाрде рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ंрд╡ृрдж्рдзि рд▓ाрдиा рд╣ै। рднिрд▓ाрдИ рдФрд░
рд░ाрдЙрд░рдХेрд▓ा рдоें рд▓ौрд╣-рд╕्рдкाрдд рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рджेрд╢ рдХे рдкिрдЫреЬे рдЬрдирдЬाрддीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХे
рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдиिрд░्рдгрдп рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдеी। рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдкिрдЫреЬे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें
рд╕्рдеाрдкिрдд рдЙрдж्рдпोрдЧ-рдзंрдзों рдХो рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рджेрддी рд╣ै।
23. рдкрд░िрд╡рд╣рди рдХे рд╡े рд╕ाрдзрди рдЬो рд╡рд╕्рддुрдУं рд╡ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рдПрдХ рд╕्рдеाрди
рд╕े рджूрд╕рд░े рдкрд░ рд▓ाрдиे рд▓े рдЬाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕реЬрдХो рдХो
рдкрд░िрд╡рд╣рди рдоाрд░्рдЧ рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं, рд╕реЬрдХ рдкрд░िрд╡рд╣рди рдХрд╣рд▓ाрддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े – рдкрдХ्рдХी
рд╕реЬрдХें, рдХрдЪ्рдЪी рд╕реЬрдХें, рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧ, рдПрдХ्рд╕рдк्рд░ेрд╕ рд╡े рдЖрджि।
рд╕реЬрдХों
рдХे рдЧुрдг рдпा рд▓ाрдн -
1)
рджрд░рд╡ाрдЬे рд╕े рджрд░рд╡ाрдЬे рддрдХ рдкрд░िрд╡рд╣рди рд╕ुрд╡िрдзा
2)
рдЫोрдЯी рджूрд░ी рдХे рд▓िрдП рд▓ाрднрджाрдпрдХ
3)
рдиिрд░्рдоाрдг рдХाрд░्рдп рд╕рд╕्рддा
4)
рдКрдмреЬ –
рдЦाрдмреЬ рднू – рднाрдЧ рдкрд░ рднी рдмрдиाрдиा рд╕рдо्рднрд╡
5)
рд▓рдЪीрд▓ाрдкрди
рд╕реЬрдХों
рдХे рдЕрд╡рдЧुрдг рдпा рд╣ाрдиि -
1)
рдорд╣ंрдЧा рдкрд░िрд╡рд╣рди
2)
рд▓рдо्рдмी рджूрд░ी рдХे рд▓िрдП рдЕрдиुрдкрдпोрдЧी
3)
рджुрд░्рдШрдЯрдиाрдУं рдХी рд╕рдо्рднाрд╡рдиा рдЕрдзिрдХ
4) рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рджुрд╖рдг
OR
рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп
рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХी рджुрдиिрдпा рдХे рдоुрдЦ्рдп рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдж्рд╡ाрд░ рдкोрддाрд╢्рд░рдп рддрдеा рдкрдд्рддрди рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЗрди्рд╣ीं
рдкрдд्рддрдиों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЬрд╣ाреЫी рдоाрд▓ рддрдеा рдпाрдд्рд░ी рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдПрдХ рднाрдЧ рд╕े рджूрд╕рд░े рднाрдЧ рдХो рдЬाрддे
рд╣ैं। рдкрдд्рддрди рдЬрд╣ाреЫ рдХे рд▓िрдП рдЧोрджी, рд▓ाрджрдиे, рдЙрддाрд░рдиे рддрдеा рднंрдбाрд░рдг рд╣ेрддु рд╕ुрд╡िрдзाрдПँ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрди рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдХो рдк्рд░рджाрди
рдХрд░рдиे рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рдкрдд्рддрди рдХे рдк्рд░ाрдзिрдХाрд░ी рдиौрдЧрдо्рдп рдж्рд╡ाрд░ों рдХा рд░рдЦ-рд░рдЦाрд╡, рд░рд╕्рд╕ों рд╡ рдмрдЬрд░ों (рдЫोрдЯी рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдиौрдХाрдПँ) рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХрд░рдиे рдФрд░ рд╢्рд░рдо рдПрд╡ं
рдк्рд░рдмंрдзрдХीрдп рд╕ेрд╡ाрдУं рдХो рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдиे рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХрд░рддे рд╣ैं। рдПрдХ рдкрдд्рддрди рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХो
рдиौрднाрд░ рдХे рдЖрдХाрд░ рдФрд░ рдиिрдкрдЯाрди рдХिрдП рдЧрдП рдЬрд╣ाрдЬों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд╢्рдЪिрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдПрдХ
рдкрдд्рддрди рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрдкрдЯाрдпा рдиौрднाрд░, рдЙрд╕рдХे рдкृрд╖्рда рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे
рд╕्рддрд░ рдХा рд╕ूрдЪрдХ рд╣ै।
рдкрдд्рддрди
рдХे рдк्рд░рдХाрд░
рд╕ाрдоाрди्рдпрдд
: рдкрдд्рддрдиों рдХा рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ँрднाрд▓े рдЧрдП рдпाрддाрдпाрдд рдХे рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдХिрдпा
рдЬाрддा рд╣ै।
рдиिрдкрдЯाрдП
рдЧрдпे рдиौрднाрд░ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдкрдд्рддрдиों рдХे рдк्рд░рдХाрд░ :
(i)
рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдкрдд्рддрди : рдпे рдкрдд्рддрди рдеोрдХ рдиौрднाрд░ рдХे рд▓िрдП
рд╡िрд╢ेрд╖ीрдХृрдд рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬैрд╕े-рдЕрдиाрдЬ, рдЪीрдиी, рдЕрдпрд╕्рдХ, рддेрд▓, рд░рд╕ाрдпрди рдФрд░ рдЗрд╕ी
рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдкрджाрд░्рде।
(ii)
рд╡ाрдгिрдЬ्рдпिрдХ рдкрдд्рддрди : рдпे
рдкрдд्рддрди рд╕ाрдоाрди्рдп рдиौрднाрд░ рд╕ंрд╡ेрд╖्рдЯिрдд рдЙрдд्рдкाрджों рддрдеा рд╡िрдиिрд░्рдоिрдд рд╡рд╕्рддुрдУं рдХा рдиिрдкрдЯाрди рдХрд░рддे
рд╣ैं। рдпे рдкрдд्рддрди рдпाрдд्рд░ी-рдпाрддाрдпाрдд рдХा рднी рдк्рд░рдмंрдз рдХрд░рддे рд╣ैं।
(iii)
рд╡िрд╕्рддृрдд рдкрдд्рддрди : рдпे рдкрдд्рддрди рдмреЬे рдкрд░िрдоाрдг рдоें
рд╕ाрдоाрди्рдп рдиौрднाрд░ рдХा рдеोрдХ рдоें рдк्рд░рдмंрдз рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рдЕрдзिрдХांрд╢ рдорд╣ाрди рдкрдд्рддрди рд╡िрд╕्рддृрдд
рдкрдд्рддрдиों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡рд░्рдЧीрдХृрдд рдХिрдП рдЧрдП рд╣ैं।
рдЕрд╡рд╕्рдеिрддि
рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдкрдд्рддрдиों рдХे рдк्рд░рдХाрд░
(i)
рдЕंрддрд░्рджेрд╢ीрдп рдкрдд्рддрди :
рдпे рдкрдд्рддрди рд╕рдоुрдж्рд░ी рддрдЯ рд╕े рджूрд░ рдЕрд╡рд╕्рдеिрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдпे рд╕рдоुрдж्рд░ рд╕े рдПрдХ рдирджी рдЕрдерд╡ा рдирд╣рд░
рдж्рд╡ाрд░ा рдЬुреЬ рд╣ोрддे рд╣ैं। рдРрд╕े рдкрдд्рддрди рдЪौрд░рд╕ рддрд▓ рд╡ाрд▓े рдЬрд╣ाреЫ рдпा рдмрдЬрд░े рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ी рдЧрдо्рдп рд╣ोрддे
рд╣ैं। рдЙрджाрд╣рд░рдгрд╕्рд╡рд░ूрдк-рдоाрдирдЪेрд╕्рдЯрд░ рдПрдХ рдирд╣рд░ рд╕े рдЬुреЬा рд╣ै; рдоेंрдлिрд╕
рдоिрд╕ीрд╕िрдкी рдирджी рдкрд░ рдЕрдм рд╕्рдеिрдд рд╣ै; рд░ाрдЗрди рдХे рдЕрдиेрдХ рдкрдд्рддрди рд╣ैं
рдЬैрд╕े-рдоैрдирд╣ीрдо рддрдеा рдб्рдпूрд╕рдмрд░्рдЧ; рдФрд░ рдХोрд▓рдХाрддा рд╣ुрдЧрд▓ी рдирджी, рдЬो рдЧंрдЧा рдирджी рдХी рдПрдХ рд╢ाрдЦा рд╣ै, рдкрд░ рд╕्рдеिрдд рд╣ै।
(ii)
рдмाрд╣्рдп рдкрдд्рддрди : рдпे рдЧрд╣рд░े рдЬрд▓ рдХे рдкрдд्рддрди рд╣ैं рдЬो
рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдкрдд्рддрди рд╕े рджूрд░ рдмрдиे рд╣ोрддे рд╣ैं। рдпे рдЙрди рдЬрд╣ाреЫों, рдЬो рдЕрдкрдиे рдмреЬे
рдЖрдХाрд░ рдХे рдХाрд░рдг рдЙрди рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪрдиे рдоें рдЕрдХ्рд╖рдо рд╣ैं, рдХो рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рдХे
рдкैрддृрдХ рдкрдд्рддрдиों рдХो рд╕ेрд╡ाрдПँ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЙрджाрд╣рд░рдгрд╕्рд╡рд░ूрдк рдПрдеेंрд╕ рддрдеा рдпूрдиाрди рдоें рдЗрд╕рдХे
рдмाрд╣्рдп рдкрдд्рддрди рдкिрд░ेрдЗрдЕрд╕ рдПрдХ рдЙрдЪ्рдЪрдХोрдЯि рдХा рд╕ंрдпोрдЬрди рд╣ै।
рд╡िрд╢िрд╖्рдЯीрдХृрдд
рдХाрд░्рдпрдХрд▓ाрдкों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдкрдд्рддрдиों рдХे рдк्рд░рдХाрд░
(i)
рддैрд▓ рдкрдд्рддрди : рдпे рдкрдд्рддрди рддेрд▓ рдХे рдк्рд░рдХ्рд░рдордг рдФрд░
рдиौ-рдкрд░िрд╡рд╣рди рдХा рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрдирдоें рд╕े рдХुрдЫ рдЯैंрдХрд░ рдкрдд्рддрди рд╣ैं рддрдеा рдХुрдЫ рддेрд▓ рд╢ोрдзрди
рдкрдд्рддрди рд╣ैं। рд╡ेрдиेрдЬुрдПрд▓ा рдоें рдоाрд░ाрдХाрдЗрдмो, рдЯ्рдпूрдиिрд╢िрдпा рдоें
рдПрд╕्рд╕рдЦीрд░ा, рд▓ेрдмрдиाрди рдоें рдд्рд░िрдкोрд▓ी рдЯैंрдХрд░ рдкрдд्рддрди рд╣ैं। рдкрд░्рд╢िрдпा рдХी
рдЦाреЬी рдкрд░ рдЕрдмाрджाрди рдПрдХ рддेрд▓рд╢ोрдзрди рдкрдд्рддрди рд╣ै।
(ii)
рдоाрд░्рдЧ рдкрдд्рддрди (рд╡िрд╢्рд░ाрдо рдкрдд्рддрди) :
рдпे рдРрд╕े рдкрдд्рддрди рд╣ैं,
рдЬो рдоूрд▓ рд░ूрдк рд╕े рдоुрдЦ्рдп рд╕рдоुрдж्рд░ी рдоाрд░्рдЧाें рдкрд░ рд╡िрд╢्рд░ाрдо рдХेंрдж्рд░ рдХे рд░ूрдк рдоें
рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдП, рдЬрд╣ाँ рдкрд░ рдЬрд╣ाреЫ рдкुрди: рдИंрдзрди рднрд░рдиे, рдЬрд▓ рднрд░рдиे рддрдеा рдЦाрдж्рдп рд╕ाрдордЧ्рд░ी рд▓ेрдиे рдХे рд▓िрдП рд▓ंрдЧрд░ рдбाрд▓ा рдХрд░рддे рдеे। рдмाрдж рдоें,
рд╡े рд╡ाрдгिрдЬ्рдпिрдХ рдкрдд्рддрдиों рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ो рдЧрдП। рдЕрджрди, рд╣ोрдиोрд▓ूрд▓ू
рддрдеा рд╕िंрдЧाрдкुрд░ рдЗрд╕рдХे рдЕрдЪ्рдЫे рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ैं।
(iii)
рдкैрдХेрдЯ рд╕्рдЯेрд╢рди : рдЗрди्рд╣ें реЮेрд░ी-рдкрдд्рддрди рдХे рдиाрдо
рд╕े рднी рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдпे рдкैрдХेрдЯ рд╕्рдЯेрд╢рди рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдЫोрдЯी рджूрд░िрдпों рдХो рддрдп рдХрд░рддे рд╣ुрдП
рдЬрд▓ीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХे рдЖрд░-рдкाрд░ рдбाрдХ рддрдеा рдпाрдд्рд░िрдпों рдХे рдкрд░िрд╡рд╣рди (рдЖрд╡ाрдЧрдорди) рд╕े рдЬुреЬे рд╣ोрддे рд╣ैं।
рдпे рд╕्рдЯेрд╢рди рдЬोреЬों рдоें рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрд╡рд╕्рдеिрдд рд╣ोрддे рд╣ैं рдХि рд╡े рдЬрд▓ीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдЖрд░рдкाрд░ рдПрдХ
рджूрд╕рд░े рдХे рд╕ाрдордиे рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЙрджाрд╣рд░рдгрд╕्рд╡рд░ूрдк-рдЗंрдЧ्рд▓िрд╢ рдЪैрдирд▓ рдХे рдЖрд░рдкाрд░ рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдоें рдбोрд╡рд░
рддрдеा рдл्рд░ांрд╕ рдоें рдХैрд▓ाрдЗрд╕।
(iv)
рдЖंрдд्рд░рдкो рдкрдд्рддрди : рдпे
рд╡े рдПрдХрдд्рд░рдг рдХेंрдж्рд░ рд╣ैं, рдЬрд╣ाँ рд╡िрднिрди्рди рджेрд╢ों рд╕े рдиिрд░्рдпाрдд
рд╣ेрддु рд╡рд╕्рддुрдПँ рд▓ाрдИ рдЬाрддी рд╣ैं। рд╕िंрдЧाрдкुрд░ рдПрд╢िрдпा рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдЖंрдд्рд░рдкो рдкрдд्рддрди рд╣ै, рд░ोрдЯрд░рдбрдо рдпूрд░ोрдк рдХे рд▓िрдП рдФрд░ рдХोрдкेрдирд╣ेрдЧेрди рдмाрд▓्рдЯिрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рд▓िрдП рдЖंрдд्рд░рдкो рдкрдд्рддрди
рд╣ैं।
(v)
рдиौ рд╕ेрдиा рдкрдд्рддрди : рдпे рдХेрд╡рд▓ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХे
рдкрдд्рддрди рд╣ैं। рдпे рдкрдд्рддрди рдпुрдж्рдзрдХ рдЬрд╣ाреЫों рдХो рд╕ेрд╡ाрдПँ рджेрддे рд╣ैं рддрдеा рдЙрдирдХे рд▓िрдП рдорд░рдо्рдордд
рдХाрд░्рдпрд╢ाрд▓ाрдПँ рдЪрд▓ाрддे рд╣ैं। рдХोрдЪ्рдЪि рддрдеा рдХाрд░рд╡ाреЬ рднाрд░рдд рдоें рдРрд╕े рдкрдд्рддрдиों рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ैं।
![]() |
12th Geography BSEH Annual Paper SET D Map |
12th BSEH Annual Previous Year Paper March 2023 SET A Answer Key (Solution)
Click Below for
12th BSEH Annual Previous Year Paper March 2023 SET B Answer Key (Solution)
Click Below for
12th BSEH Annual Previous Year Paper March 2023 SET C Answer Key (Solution)
Click Below for
12th BSEH Annual Previous Year Paper March 2023 SET D Answer Key (Solution)