SET 2 Series E1GFH/4 - 02 March 2023
Q1 (a) เคญाเคฐเคค
Q 2 (b) เคाเคชाเคจ เคा เคเคธเคा-เคोเคฌे เค्เคทेเคค्เคฐ
Q 3 (b) เคช्เคฐเคคिเคूเคฒ เคเคฒเคตाเคฏु
Q 4 (b) เคฏू เคเคธ เค
Q 5 (d) เคฌเฅे เคชैเคฎाเคจे เคे เคเคฆ्เคฏोเคों เคे เคตिเคाเคธ เคฎें เคฎเคฆเคฆ เคเคฐเคจा
Q 6 (b) เคคृเคคीเคฏเค
Q 7 (d) เคธिเคฒเคเคฐ
Q 8 (c) เคญिเคจ्เคจ – เคญिเคจ्เคจ เค्เคทेเคค्เคฐों เคฎें เคเค เคช्เคฐเคाเคฐ เคे เคชเคถु เคชाเคฒे เคाเคคे เคนैं
Q 9 (b) เคेเคตเคฒ II, III เคเคฐ IV เคธเคนी เคนैं
Q 10 (c) i – 3, ii – 4, iii – 2, iv - 1
Q 11 (b) เคเคค्เคคเคฐ เคช्เคฐเคฆेเคถ
Q 12 (c) เคเคฐों เคा เคธंเคुเคฒिเคค เคฐूเคช เคธे เคจिเคฐ्เคฎिเคค เค्เคทेเคค्เคฐ
Q 13 (d) เคीเคจी – เคคिเคฌ्เคฌเคคी
Q 14 (b) เคाเคฒी เคฎृเคฆा เคตाเคฒे เค्เคทेเคค्เคฐों เคฎें เคी เคाเคคी เคนै
Q 15 (b) เคนिเคฎाเคเคฒ เคช्เคฐเคฆेเคถ
Q 16 (d) เคเคฆ्เคฆी
Q 17 (d) เคเคฆ्เคฆिเคฏों เคे เคीเคตเคจ เคธ्เคคเคฐ เคฎें เคธुเคงाเคฐ เคเคฐเคจा
Q 18 (18.1) 2012 -13, (18.2) 2016 -17 (18.3) 2013 -14
Q 19 (19.1) เคงเคฐाเคคเคฒीเคฏ เคเคจเคจ เคो เคตिเคตृเคค เคเคจเคจ เคญी เคเคนा เคाเคคा เคนै। เคฏเคน เคเคจिเคों เคे เคเคจเคจ เคा เคธเคฌเคธे เคธเคธ्เคคा เคคเคฐीเคा เคนै, เคเคฌเคि เคญूเคฎिเคเคค เคเคจเคจ เคฎें เคเคจिเค เค เคฏเคธ्เค เคงเคฐाเคคเคฒ เคे เคจीเคे เคธे เคूเคชเค เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคธे เคोเคฆे เคाเคคे เคนैं।
(19.2) เคฏเคน เคเคจिเคों เคे เคเคจเคจ เคा เคธเคฌเคธे เคธเคธ्เคคा เคคเคฐीเคा เคนै, เค्เคฏोंเคि เคฏเคน เคธเคฌเคธे เคเคฎ เคเคฐ्เคीเคฒी เคเคฐ เคธเคฌเคธे เค เคงिเค เคธुเคฐเค्เคทिเคค เคตिเคงि เคนोเคคी เคนै।
(19.3) เคूเคชเคी เคเคจเคจ, เคเคจเคจ เคोเคिเคฎ เคญเคฐी เคตिเคงि เคนै, เค्เคฏोंเคि เคเคธเคฎें เคเคนเคฐीเคฒी เคैเคธें, เคเค เคเคตं เคฌाเฅ เคैเคธे เคฆुเคฐ्เคเคเคจाเคं เคा เคเคคเคฐा เคฐเคนเคคा เคนै।
Q 20 เคฎเคจुเคท्เคฏ เค เคชเคจे เคช्เคฐौเคฆ्เคฏोเคिเคी เคी เคธเคนाเคฏเคคा เคธे เค เคชเคจे เคญौเคคिเค เคชเคฐ्เคฏाเคตเคฐเคฃ เคธे เค เคจ्เคฏोเคจ्เคฏเค्เคฐिเคฏा เคเคฐเคคा เคนै। เคช्เคฐौเคฆ्เคฏोเคिเคी เคिเคธी เคธเคฎाเค เคे เคธांเคธ्เคृเคคिเค เคตिเคाเคธ เคे เคธ्เคคเคฐ เคी เคธूเคเค เคนोเคคी เคนै। เคฎाเคจเคต เคช्เคฐเคृเคคि เคे เคจिเคฏเคฎों เคो เคฌेเคนเคคเคฐ เคขंเค เคธे เคธเคฎเคเคจे เคे เคฌाเคฆ เคนी เคช्เคฐौเคฆ्เคฏोเคिเคी เคा เคตिเคाเคธ เคเคฐ เคชाเคฏा। เคเคฆाเคนเคฐเคฃाเคฐ्เคฅ, เคเคฐ्เคทเคฃ เคเคฐ เคเคท्เคฎा เคी เคธंเคเคฒ्เคชเคจाเคं เคจे เค เค्เคจि เคी เคोเค เคฎें เคนเคฎाเคฐी เคธเคนाเคฏเคคा เคी। เคเคธी เคช्เคฐเคाเคฐ เคกी.เคเคจ.เค. เคเคฐ เคเคจुเคตांเคถिเคी เคे เคฐเคนเคธ्เคฏों เคी เคธเคฎเค เคจे เคนเคฎें เค เคจेเค เคฌीเคฎाเคฐिเคฏों เคชเคฐ เคตिเคเคฏ เคชाเคจे เคे เคฏोเค्เคฏ เคฌเคจाเคฏा। เค เคงिเค เคคीเคต्เคฐ เคเคคि เคธे เคเคฒเคจे เคตाเคฒे เคฏाเคจ เคตिเคเคธिเคค เคเคฐเคจे เคे เคฒिเค เคนเคฎ เคตाเคฏु เคเคคि เคे เคจिเคฏเคฎों เคा เคช्เคฐเคฏोเค เคเคฐเคคे เคนैं। เคเคช เคฆेเค เคธเคเคคे เคนैं เคि เคช्เคฐเคृเคคि เคा เค्เคाเคจ เคช्เคฐौเคฆ्เคฏोเคिเคी เคो เคตिเคเคธिเคค เคเคฐเคจे เคे เคฒिเค เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคนै เคเคฐ เคช्เคฐौเคฆ्เคฏोเคिเคी เคฎเคจुเคท्เคฏ เคชเคฐ เคชเคฐ्เคฏाเคตเคฐเคฃ เคी เคฌंเคฆिเคถों เคो เคเคฎ เคเคฐเคคी เคนै।
Q 21 (เค) เคชเคฐ्เคฏเคเคจ เคเคเคฐ्เคทเคฃ
เคเคฒเคตाเคฏु : เค ंเคกे เคช्เคฐเคฆेเคถों เคे เค เคงिเคांเคถ เคฒोเค เคชुเคฒिเคจ เคตिเคถ्เคฐाเคฎ เคे เคฒिเค เคเคท्เคฃ เคต เคงूเคชเคฆाเคฐ เคฎौเคธเคฎ เคी เค เคชेเค्เคทा เคเคฐเคคे เคนैं। เคฆเค्เคทिเคฃी เคฏूเคฐोเคช เคเคฐ เคญूเคฎเคง्เคฏเคธाเคเคฐीเคฏ เค्เคทेเคค्เคฐों เคฎें เคชเคฐ्เคฏเคเคจ เคे เคฎเคนเคค्เคค्เคต เคा เคฏเคน เคเค เคฎुเค्เคฏ เคाเคฐเคฃ เคนै। เค เคตเคाเคถ เคे เคถीเคฐ्เคท เคฎौเคธเคฎ เคฎें เคฏूเคฐोเคช เคे เค เคจ्เคฏ เคญाเคों เคी เค เคชेเค्เคทा เคญूเคฎเคง्เคฏเคธाเคเคฐीเคฏ เคเคฒเคตाเคฏु เคฎें เคฒเคเคญเค เคธเคคเคค เคँเคा เคคाเคชเคฎाเคจ, เคงूเคช เคी เคฒंเคฌी เค เคตเคงि เคเคฐ เคจिเคฎ्เคจ เคตเคฐ्เคทा เคी เคฆเคถाเคँ เคนोเคคी เคนैं। เคถीเคคเคाเคฒीเคจ เค เคตเคाเคถ เคा เคเคจंเคฆ เคฒेเคจे เคตाเคฒे เคฒोเคों เคी เคตिเคถिเคท्เค เคเคฒเคตाเคฏเคตी เฅเคฐूเคฐเคคें เคนोเคคी เคนैं, เคैเคธे เคฏा เคคो เค เคชเคจी เคृเคน-เค्เคทेเคค्เคฐों เคी เคคुเคฒเคจा เคฎें เคँเคे เคคाเคชเคฎाเคจ เค เคฅเคตा เคธ्เคींเค เคे เคฒिเค เค เคจुเคूเคฒ เคนिเคฎाเคตเคฐเคฃ।
เคญू-เคฆृเคถ्เคฏ : เคเค เคฒोเค เคเคเคฐ्เคทिเคค เคเคฐเคจे เคตाเคฒे เคชเคฐ्เคฏाเคตเคฐเคฃ เคฎें เค เคตเคाเคถ เคฌिเคคाเคจा เคชเคธंเคฆ เคเคฐเคคे เคนैं, เคिเคธเคा เคช्เคฐाเคฏः เค เคฐ्เคฅ เคนोเคคा เคนै เคชเคฐ्เคตเคค, เคीเคฒें, เคฆเคฐ्เคถเคจीเคฏ เคธเคฎुเคฆ्เคฐी เคคเค เคเคฐ เคฎเคจुเคท्เคฏ เคฆ्เคตाเคฐा เคชूเคฐ्เคฃ เคฐूเคช เคธे เค เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคिเคค เคญू-เคฆृเคถ्เคฏ।
เคเคคिเคนाเคธ เคเคตं เคเคฒा : เคिเคธी เค्เคทेเคค्เคฐ เคे เคเคคिเคนाเคธ เคเคฐ เคเคฒा เคฎें เคธंเคญाเคตिเคค เคเคเคฐ्เคทเคฃ เคนोเคคा เคนै। เคฒोเค เคช्เคฐाเคीเคจ เคเคฐ เคธुंเคฆเคฐ เคจเคเคฐों, เคชुเคฐाเคคเคค्เคต เคे เคธ्เคฅाเคจों เคชเคฐ เคाเคคे เคนैं เคเคฐ เคिเคฒों, เคฎเคนเคฒों เคเคฐ เคिเคฐिเคाเคเคฐों เคो เคฆेเคเคเคฐ เคเคจंเคฆ เคเค ाเคคे เคนैं।
เคธंเคธ्เคृเคคि เคเคฐ เค เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा : เคฎाเคจเคตเคाเคคीเคฏ เคเคฐ เคธ्เคฅाเคจीเคฏ เคฐीเคคिเคฏों เคो เคชเคธंเคฆ เคเคฐเคจे เคตाเคฒों เคो เคชเคฐ्เคฏเคเคจ เคฒुเคญाเคคा เคนै। เคฏเคฆि เคोเค เคช्เคฐเคฆेเคถ เคชเคฐ्เคฏเคเคों เคी เฅเคฐूเคฐเคคों เคो เคธเคธ्เคคे เคฆाเคฎ เคฎें เคชूเคฐा เคเคฐเคคा เคนै เคคो เคตเคน เค เคค्เคฏंเคค เคฒोเคเคช्เคฐिเคฏ เคนो เคाเคคा เคนै। ‘เคเคฐों เคฎें เคฐुเคเคจा’ เคเค เคฒाเคญเคฆाเคฏเค เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคฌเคจ เคเคฐ เคเคญเคฐा เคนै เคैเคธे เคि เคोเคตा เคฎें เคนेเคฐीเคेเฅ เคนोเคฎ्เคธ เคคเคฅा เคเคฐ्เคจाเคเค เคฎें เคฎैเคกीเคेเคฐे เคเคฐ เคूเคฐ्เค।
เค เคฅเคตा
(เค) เคชเคฐ्เคฏเคเคจ เคเค เคฏाเคค्เคฐा เคนै เคो เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคी เคฌเคाเคฏ เคช्เคฐเคฎोเคฆ เคे เคเคฆ्เคฆेเคถ्เคฏों เคे เคฒिเค เคी เคाเคคी เคนै। เคुเคฒ เคชंเคीเคृเคค เคฐोเฅเคाเคฐों เคคเคฅा เคुเคฒ เคฐाเคเคธ्เคต (เคธเคเคฒ เคเคฐेเคฒू เคเคค्เคชाเคฆ เคा 40 เคช्เคฐเคคिเคถเคค) เคी เคฆृเคท्เคि เคธे เคฏเคน เคตिเคถ्เคต เคा เค เคेเคฒा เคธเคฌเคธे เคฌเฅा (25 เคเคฐोเฅ) เคคृเคคीเคฏเค เค्เคฐिเคฏाเคเคฒाเคช เคฌเคจ เคเคฏा เคนै। เคเคจเคे เค เคคिเคฐिเค्เคค เคชเคฐ्เคฏเคเคों เคे เคเคตाเคธ, เคญोเคเคจ, เคชเคฐिเคตเคนเคจ, เคฎเคจोเคฐंเคเคจ เคคเคฅा เคตिเคถेเคท เคฆुเคाเคจों เคैเคธी เคธेเคตा เคเคชเคฒเคฌ्เคง เคเคฐाเคจे เคे เคฒिเค เค เคจेเค เคธ्เคฅाเคจीเคฏ เคต्เคฏเค्เคคिเคฏों เคो เคจिเคฏुเค्เคค เคिเคฏा เคाเคคा เคนै।
Q 22 เคคांเคฌा (Copper), เคเค เค เคค्เคฏंเคค เคเคชเคฏोเคी เค เคฒौเคน เคงाเคคु เคนै। เคฏเคน เคเค เคฎिเคถ्เคฐเคฏोเค्เคฏ, เคเคाเคคเคตเคฐ्เคงเคฏ เคคเคฅा เคคเคจ्เคฏ เคงाเคคु เคนै। เคคांเคฌा เคคाเคช เคเคฐ เคตिเคฆ्เคฏुเคค เคा เคเคค्เคคเคฎ เคธुเคाเคฒเค เคนै। เคตिเคฆ्เคฏुเคค เคเคฆ्เคฏोเค เคे เคฒिเค เคคांเคฌा เคธเคฌเคธे เค เคจिเคตाเคฐ्เคฏ เค เคฅเคตा เค เคชเคฐिเคนाเคฐ्เคฏ เคงाเคคु เคนै, เค्เคฏोंเคि เคตिเคฆ्เคฏुเคค เคเคฆ्เคฏोเค เคฎें เคฌเคจเคจे เคตाเคฒे เค เคงिเคांเคถ เคเคชเคเคฐเคฃ เคคांเคฌे เคे เคเคชเคฏोเค เคी เคธเคนाเคฏเคคा เคธे เคนी เคฌเคจเคคे เคนैं।
Q 23 (เค) 1901 เคธे 1921 เคी เค เคตเคงि เคो เคญाเคฐเคค เคी เคเคจเคธंเค्เคฏा เคी เคตृเคฆ्เคงि เคी เคฐूเคฆ्เคง เค เคฅเคตा เคธ्เคฅिเคฐ เคช्เคฐाเคตเคธ्เคฅा เคเคนा เคाเคคा เคนै เค्เคฏोंเคि เคเคธ เค เคตเคงि เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคฆเคฐ เค เคค्เคฏंเคค เคจिเคฎ्เคจ เคฅी, เคฏเคนाँ เคคเค เคि 1911- 1921 เคे เคฆौเคฐाเคจ เคเคฃाเคค्เคฎเค เคตृเคฆ्เคงि เคฆเคฐ เคฆเคฐ्เค เคी เคเค। เคเคจ्เคฎ เคฆเคฐ เคเคฐ เคฎृเคค्เคฏु เคฆเคฐ เคฆोเคจों เคँเคे เคฅे เคिเคธเคธे เคตृเคฆ्เคงि เคฆเคฐ เคจिเคฎ्เคจ เคฌเคจी เคฐเคนी। เคจिเคฎ्เคจ เคธ्เคตाเคธ्เคฅ्เคฏ เคเคตं เคिเคिเคค्เคธा เคธेเคตाเคँ, เค เคงिเคเคคเคฐ เคฒोเคों เคी เคจिเคฐเค्เคทเคฐเคคा, เคญोเคเคจ เคเคฐ เค เคจ्เคฏ เคเคงाเคฐเคญूเคค เคเคตเคถ्เคฏเคเคคाเคं เคा เค เคชเคฐ्เคฏाเคช्เคค เคตिเคคเคฐเคฃ เคเคธ เค เคตเคงि เคฎें เคฎोเคे เคคौเคฐ เคชเคฐ เคเค्เค เคเคจ्เคฎ เคเคฐ เคฎृเคค्เคฏु เคฆเคฐों เคे เคฒिเค เคเคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคฅे।
เค เคฅเคตा
(เค) 1951-81 เคे เคฆเคถเคों เคो เคญाเคฐเคค เคฎें เคเคจเคธंเค्เคฏा เคตिเคธ्เคซोเค เคी เค เคตเคงि เคे เคฐूเคช เคฎें เคाเคจा เคाเคคा เคนै। เคฏเคน เคฆेเคถ เคฎें เคฎृเคค्เคฏु เคฆเคฐ เคฎें เคคीเคต्เคฐ เคน्เคฐाเคธ เคเคฐ เคเคจเคธंเค्เคฏा เคी เคเค्เค เคช्เคฐเคเคจเคจ เคฆเคฐ เคे เคाเคฐเคฃ เคนुเค। เคเคธเคค เคตाเคฐ्เคทिเค เคตृเคฆ्เคงि เคฆเคฐ 2.2 เคช्เคฐเคคिเคถเคค เคคเค เคँเคी เคฐเคนी। เคธ्เคตเคคंเคค्เคฐเคคा เคช्เคฐाเคช्เคคि เคे เคฌाเคฆ เคฏเคนी เคตเคน เค เคตเคงि เคฅी เคिเคธเคฎें เคเค เคेंเคฆ्เคฐीเคृเคค เคจिเคฏोเคเคจ เคช्เคฐเค्เคฐिเคฏा เคे เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคธे เคตिเคाเคธाเคค्เคฎเค เคाเคฐ्เคฏों เคो เคเคฐंเคญ เคिเคฏा เคเคฏा। เค เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคธुเคงเคฐเคจे เคฒเคी เคिเคธเคธे เค เคงिเคांเคถ เคฒोเคों เคे เคीเคตเคจ เคी เคฆเคถाเคं เคฎें เคธुเคงाเคฐ เคธुเคจिเคถ्เคिเคค เคนुเค। เคชเคฐिเคฃाเคฎเคธ्เคตเคฐूเคช เคเคจเคธंเค्เคฏा เคी เคช्เคฐाเคृเคคिเค เคตृเคฆ्เคงि เคเค्เค เคเคฐ เคตृเคฆ्เคงि เคฆเคฐ เคเค्เคเคคเคฐ เคนुเค। เคเคจ เคธเคฌเคे เค เคคिเคฐिเค्เคค เคคिเคฌ्เคฌเคคिเคฏों, เคฌांเค्เคฒाเคฆेเคถिเคฏों, เคจेเคชाเคฒिเคฏों เคो เคฆेเคถ เคฎें เคฒाเคจे เคตाเคฒे เคฌ\เฅเคคे เค ंเคคเคฐ्เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคช्เคฐเคตाเคธ เคเคฐ เคฏเคนाँ เคคเค เคि เคชाเคिเคธ्เคคाเคจ เคธे เคเคจे เคตाเคฒे เคฒोเคों เคจे เคญी เคเค्เค เคตृเคฆ्เคงि เคฆเคฐ เคฎें เคฏोเคเคฆाเคจ เคฆिเคฏा।
Q 24 เคฎाเคจเคต เคตिเคाเคธ เคी เคธเคฎเคธ्เคฏा เคो เคฆेเคเคจे เคे เค เคจेเค เคขंเค เคนैं। เคुเค เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคเคชाเคเคฎ เคนैं (เค) เคเคฏ เคเคชाเคเคฎ (เค)เคเคฒ्เคฏाเคฃ เคเคชाเคเคฎ (เค) เคจ्เคฏूเคจเคคเคฎ เคเคตเคถ्เคฏเคเคคा เคเคชाเคเคฎ (เค) เค्เคทเคฎเคคा เคเคชाเคเคฎ
1. เคเคงाเคฐเคญूเคค เคเคตเคถ्เคฏเคเคคा เคเคชाเคเคฎ :- เคฏเคน เคเคชाเคเคฎ เคฎूเคฒ เคฐूเคช เคธे เค ंเคคเคฐ्เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคถ्เคฐเคฎ เคธंเคเค เคจ (ILO - International Labour Organization) เคी เคฆेเคจ เคนै। เคเคธเคฎें เคฎाเคจเคต เคตिเคाเคธ เคे เคฒिเค เคเคฐूเคฐी เคเคน เคจ्เคฏूเคจเคคเคฎ เคเคตเคถ्เคฏเคเคคाเคं เคฏाเคจि เคฎूเคฒเคญूเคค เคเคฐूเคฐเคคों (Basic Needs), เคैเคธे –
(i) เคธ्เคตाเคธ्เคฅ्เคฏ (ii) เคถिเค्เคทा (iii) เคญोเคเคจ (iv) เคเคฒाเคชूเคฐ्เคคि (v) เคธ्เคตเค्เคเคคा เคเคฐ (vi) เคเคตाเคธ เคा เคฎूเคฒ्เคฏांเคเคจ เคिเคฏा เคाเคคा เคนै
2. เค्เคทเคฎเคคा เคเคชाเคเคฎ :- เคเคธ เคเคชाเคเคฎ เคा เคธเคฎเคฐ्เคฅเคจ เคช्เคฐो. เค เคฎเคฐ्เคค्เคฏ เคธेเคจ เคจे เคिเคฏा เคนै। เคเคธเคे เค เคจुเคธाเคฐ เค्เคทเคฎเคคाเคं เคे เคตिเคाเคธ เคे เคฌिเคจा เคฎเคจुเคท्เคฏ เคธंเคธाเคงเคจों เคคเค เคจเคนीं เคชเคนुंเค เคธเคเคคा เคนै। เค्เคทเคฎเคคाเคं เคा เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เคนी เคฎाเคจเคต เคตिเคाเคธ เคी เคुंเคी (KEY of HUMAN DEVELOPMENT) เคนै
Q 25 (เค) เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคธंเคคुเคฒเคจ, เคเค เคฆेเคถ เคे เคฆ्เคตाเคฐा เค เคจ्เคฏ เคฆेเคถों เคो เคเคฏाเคค เคเคตं เคเคธी เคช्เคฐเคाเคฐ เคจिเคฐ्เคฏाเคค เคी เคเค เคตเคธ्เคคुเคं เคเคตं เคธेเคตाเคं เคी เคฎाเคค्เคฐा (เคชเคฐिเคฎाเคฃ) เคा เคช्เคฐเคฒेเคเคจ เคเคฐเคคा เคนै। เคฏเคฆि เคเคฏाเคค เคा เคฎूเคฒ्เคฏ, เคฆेเคถ เคे เคจिเคฐ्เคฏाเคค เคฎूเคฒ्เคฏ เคी เค เคชेเค्เคทा เค เคงिเค เคนै เคคो เคฆेเคถ เคा เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคธंเคคुเคฒเคจ เคเคฃाเคค्เคฎเค เค เคฅเคตा เคช्เคฐเคคिเคूเคฒ เคนै। เคฏเคฆि เคจिเคฐ्เคฏाเคค เคा เคฎूเคฒ्เคฏ, เคเคฏाเคค เคे เคฎूเคฒ्เคฏ เคी เคคुเคฒเคจा เคฎें เค เคงिเค เคนै เคคो เคฆेเคถ เคा เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคธंเคคुเคฒเคจ เคงเคจाเคค्เคฎเค เค เคฅเคตा เค เคจुเคूเคฒ เคนै। เคเค เคเคฃाเคค्เคฎเค เคธंเคคुเคฒเคจ เคा เค เคฐ्เคฅ เคนोเคा เคि เคฆेเคถ เคตเคธ्เคคुเคं เคे เค्เคฐเคฏ เคชเคฐ เคเคธเคธे เค เคงिเค เคต्เคฏเคฏ เคเคฐเคคा เคนै เคिเคคเคจा เคि เค เคชเคจे เคธाเคฎाเคจों เคे เคตिเค्เคฐเคฏ เคธे เค เคฐ्เคिเคค เคเคฐเคคा เคนै। เคฏเคน เค ंเคคिเคฎ เคฐूเคช เคฎें เคตिเคค्เคคीเคฏ เคธंเคเคฏ เคी เคธเคฎाเคช्เคคि เคो เค เคญिเคช्เคฐेเคฐिเคค เคเคฐเคคा เคนै।
เคตिเคถ्เคต เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคธंเคเค เคจ
1948 เคฎें เคตिเคถ्เคต เคो เคเค्เค เคธीเคฎा เคถुเคฒ्เค เคเคฐ เคตिเคญिเคจ्เคจ เคช्เคฐเคाเคฐ เคी เค เคจ्เคฏ เคฌाเคงाเคं เคธे เคฎुเค्เคค เคเคฐाเคจे เคนेเคคु เคुเค เคฆेเคถों เคे เคฆ्เคตाเคฐा เคเคจเคฐเคฒ เคเค्เคฐीเคฎेंเค เค ॉเคจ เค्เคฐेเคก เคंเคก เคैเคฐिเคซ (GATT) เคा เคเค เคจ เคिเคฏा เคเคฏा। 1994 เคฎें เคธเคฆเคธ्เคฏ เคฆेเคถों เคे เคฆ्เคตाเคฐा เคฐाเคท्เค्เคฐों เคे เคฌीเค เคฎुเค्เคค เคเคตं เคจिเคท्เคชเค्เคท เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคो เคฌเฅा เคช्เคฐोเคจ्เคจเคค เคเคฐเคจे เคे เคฒिเค เคเค เคธ्เคฅाเคฏी เคธंเคธ्เคฅा เคे เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เคा เคจिเคถ्เคเคฏ เคिเคฏा เคเคฏा เคฅा เคคเคฅा เคเคจเคตเคฐी 1995 เคธे (GATT) เคो เคตिเคถ्เคต เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคธंเคเค เคจ (WTO) เคฎें เคฐूเคชांเคคเคฐिเคค เคเคฐ เคฆिเคฏा เคเคฏा।
เคตिเคถ्เคต เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคธंเคเค เคจ เคเคเคฎाเคค्เคฐ เคเคธा เค ंเคคเคฐ्เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคธंเคเค เคจ เคนै เคो เคฐाเคท्เค्เคฐों เคे เคฎเคง्เคฏ เคตैเคถ्เคตिเค เคจिเคฏเคฎों เคा เคต्เคฏเคตเคนाเคฐ เคเคฐเคคा เคนै। เคฏเคน เคตिเคถ्เคตเคต्เคฏाเคชी เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคคंเคค्เคฐ เคे เคฒिเค เคจिเคฏเคฎों เคो เคจिเคฏเคค เคเคฐเคคा เคนै เคเคฐ เคเคธเคे เคธเคฆเคธ्เคฏ เคฆेเคถों เคे เคฎเคง्เคฏ เคตिเคตाเคฆों เคा เคจिเคชเคाเคฐा เคเคฐเคคा เคนै। เคตिเคถ्เคต เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคธंเคเค เคจ เคฆूเคฐเคธंเคाเคฐ เคเคฐ เคฌैंเคिंเค เคैเคธी เคธेเคตाเคं เคคเคฅा เค เคจ्เคฏ เคตिเคทเคฏों เคैเคธे เคฌौเคฆ्เคงिเค เคธंเคชเคฆा เค เคงिเคाเคฐ เคे เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคो เคญी เค เคชเคจे เคाเคฐ्เคฏों เคฎें เคธเคฎ्เคฎिเคฒिเคค เคเคฐเคคा เคนै। เคเคจ เคฒोเคों เคे เคฆ्เคตाเคฐा เคตिเคถ्เคต เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคธंเคเค เคจ เคी เคเคฒोเคเคจा เคเคตं เคตिเคฐोเคง เคिเคฏा เคเคฏा เคนै เคो เคฎुเค्เคค เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคเคฐ เค เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคे เคญूเคฎंเคกเคฒीเคเคฐเคฃ เคे เคช्เคฐเคญाเคตों เคธे เคชเคฐेเคถाเคจ เคนैं। เคเคธ เคชเคฐ เคคเคฐ्เค เคिเคฏा เคเคฏा เคนै เคि เคฎुเค्เคค เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคเคฎ เคฒोเคों เคे เคीเคตเคจ เคो เค เคงिเค เคธंเคชเคจ्เคจ เคจเคนीं เคฌเคจाเคคा। เคงเคจी เคฆेเคถों เคो เคเคฐ เค เคงिเค เคงเคจी เคฌเคจाเคเคฐ เคฏเคน เคตाเคธ्เคคเคต เคฎें เคเคฐीเคฌ เคเคฐ เค เคฎीเคฐ เคे เคฌीเค เคी เคाเค เคो เคฌเฅा เคฐเคนा เคนै।
เคเคธा เคเคธเคฒिเค เคนै เค्เคฏोंเคि เคตिเคถ्เคต เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคธंเคเค เคจ เคฎें เคช्เคฐเคญाเคตเคถाเคฒी เคฐाเคท्เค्เคฐ เคेเคตเคฒ เค เคชเคจे เคตाเคฃिเค्เคฏिเค เคนिเคคों เคชเคฐ เคง्เคฏाเคจ เคेंเคฆ्เคฐिเคค เคเคฐเคคे เคนैं। เคเคธเคे เค เคคिเคฐिเค्เคค เค เคจेเค เคตिเคเคธिเคค เคฆेเคถों เคจे เค เคชเคจे เคฌाเฅाเคฐों เคो เคตिเคเคธिเคค เคฆेเคถों เคे เคเคค्เคชाเคฆों เคे เคฒिเค เคชूเคฐी เคคเคฐเคน เคธे เคจเคนीं เคोเคฒा เคนै। เคฏเคน เคญी เคคเคฐ्เค เคฆिเคฏा เคाเคคा เคนै เคि เคธ्เคตाเคธ्เคฅ्เคฏ, เคถ्เคฐเคฎिเคों เคे เค เคงिเคाเคฐ, เคฌाเคฒ เคถ्เคฐเคฎ เคเคฐ เคชเคฐ्เคฏाเคตเคฐเคฃ เคैเคธे เคฎुเคฆ्เคฆों เคी เคเคชेเค्เคทा เคी เคเค เคนै।
เค เคฅเคตा
(เค) เค ंเคคเคฐ्เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคे เคเคงाเคฐ
(i) เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคธंเคธाเคงเคจों เคฎें เคญिเคจ्เคจเคคा : เคญौเคคिเค เคธंเคฐเคเคจा เคैเคธे เคि เคญूเคตिเค्เคाเคจ, เคเค्เคाเคตเค, เคฎृเคฆा เคต เคเคฒเคตाเคฏु เคฎें เคญिเคจ्เคจเคคा เคे เคाเคฐเคฃ เคตिเคถ्เคต เคे เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคธंเคธाเคงเคจ เค เคธเคฎाเคจ เคฐूเคช เคธे เคตिเคชเคฐीเคค เคนैं।
(เค) เคญौเคोเคฒिเค เคธंเคฐเคเคจा เคเคจिเค เคธंเคธाเคงเคจ เคเคงाเคฐ เคो เคจिเคฐ्เคงाเคฐिเคค เคเคฐเคคी เคนै เคเคฐ เคงเคฐाเคคเคฒीเคฏ เคตिเคญिเคจ्เคจเคคाเคँ เคซเคธเคฒों เคต เคชเคถुเคं เคी เคตिเคตिเคงเคคा เคธुเคจिเคถ्เคिเคค เคเคฐเคคी เคนैं। เคจिเคฎ्เคจ เคญूเคฎिเคฏों เคฎें เคृเคทि-เคธंเคญाเคต्เคฏเคคा เค เคงिเค เคนोเคคी เคนै। เคชเคฐ्เคตเคค เคชเคฐ्เคฏเคเคों เคो เคเคเคฐ्เคทिเคค เคเคฐเคคे เคนैं เคเคฐ เคชเคฐ्เคฏเคเคจ เคो เคฌเฅाเคตा เคฆेเคคे เคนैं।
(เค) เคเคจिเค เคธंเคธाเคงเคจ เคธंเคชूเคฐ्เคฃ เคตिเคถ्เคต เคฎे เค เคธเคฎाเคจ เคฐूเคช เคธे เคตिเคคเคฐिเคค เคนैं। เคเคจिเค เคธंเคธाเคงเคจों เคी เคเคชเคฒเคฌ्เคงเคคा เคเคฆ्เคฏोเคिเค เคตिเคाเคธ เคा เคเคงाเคฐ เคช्เคฐเคฆाเคจ เคเคฐเคคी เคนै।
(เค) เคเคฒเคตाเคฏु เคिเคธी เคฆिเค เคนुเค เค्เคทेเคค्เคฐ เคฎें เคीเคตिเคค เคฐเคน เคाเคจे เคตाเคฒे เคชाเคฆเคช เคต เคตเคจ्เคฏ เคाเคค เคे เคช्เคฐเคाเคฐ เคो เคช्เคฐเคญाเคตिเคค เคเคฐเคคी เคนै। เคฏเคน เคตिเคญिเคจ्เคจ เคเคค्เคชाเคฆों เคी เคตिเคตिเคงเคคा เคो เคญी เคธुเคจिเคถ्เคिเคค เคเคฐเคคी เคนै, เคเคฆाเคนเคฐเคฃเคคः เคเคจ-เคเคค्เคชाเคฆเคจ เค ंเคกे เค्เคทेเคค्เคฐों เคฎें เคนी เคนो เคธเคเคคा เคนै; เคेเคฒा, เคฐเคฌเฅ เคคเคฅा เคเคนเคตा เคเคท्เคฃ เคเคिเคฌंเคงीเคฏ เค्เคทेเคค्เคฐों เคฎें เคนी เคเค เคธเคเคคे เคนैं।
(ii) เคเคจเคธंเค्เคฏा เคाเคฐเค : เคตिเคญिเคจ्เคจ เคฆेเคถों เคฎें เคเคจเคธंเค्เคฏा เคे เคเคाเคฐ, เคตिเคคเคฐเคฃ เคคเคฅा เคเคธเคी เคตिเคตिเคงเคคा เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคी เคเค เคตเคธ्เคคुเคं เคे เคช्เคฐเคाเคฐ เคเคฐ เคฎाเคค्เคฐा เคो เคช्เคฐเคญाเคตिเคค เคเคฐเคคे เคนैं।
(เค) เคธांเคธ्เคृเคคिเค เคाเคฐเค : เคตिเคถिเคท्เค เคธंเคธ्เคृเคคिเคฏों เคฎें เคเคฒा เคคเคฅा เคนเคธ्เคคเคถिเคฒ्เคช เคे เคตिเคญिเคจ्เคจ เคฐूเคช เคตिเคเคธिเคค เคนुเค เคนैं เคिเคจ्เคนें เคตिเคถ्เคต-เคญเคฐ เคฎें เคธเคฐाเคนा เคाเคคा เคนै। เคเคฆाเคนเคฐเคฃเคธ्เคตเคฐूเคช เคीเคจ เคฆ्เคตाเคฐा เคเคค्เคชाเคฆिเคค เคเคค्เคคเคฎ เคोเคि เคा เคชॉเคฐ्เคธเคฒिเคจ (เคीเคจी เคฎिเค्เคी เคा เคฌเคฐ्เคคเคจ) เคคเคฅा เคฌ्เคฐोเคेเคก (เคिเคฎเคाเคฌ-เคเคฐीเคฆाเคฐ เคฏा เคฌूเคेเคฆाเคฐ เคเคชเฅा)। เคเคฐाเคจ เคे เคाเคฒीเคจ เคช्เคฐเคธिเคฆ्เคง เคนैं, เคเคฌเคि เคเคค्เคคเคฐी เค เคซ्เคฐीเคा เคा เคเคฎเฅे เคा เคाเคฎ เคเคฐ เคंเคกोเคจेเคถिเคฏाเค เคฌเคिเค (เคींเค เคตाเคฒा) เคตเคธ्เคค्เคฐ เคฌเคนुเคฎूเคฒ्เคฏ เคนเคธ्เคคเคถिเคฒ्เคช เคนैं।
(เค) เคเคจเคธंเค्เคฏा เคा เคเคाเคฐ : เคธเคเคจ เคฌเคธाเคต เคตाเคฒे เคฆेเคถों เคฎें เคंเคคเคฐिเค เคต्เคฏाเคชाเคฐ เค เคงिเค เคนै เคเคฌเคि เคฌाเคน्เคฐเคฏ เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคเคฎ เคชเคฐिเคฎाเคฃ เคตाเคฒा เคนोเคคा เคนै, เค्เคฏोंเคि เคृเคทीเคฏ เคเคฐ เคเคฆ्เคฏोเคिเค เคเคค्เคชाเคฆों เคा เค เคงिเคांเคถ เคญाเค เคธ्เคฅाเคจीเคฏ เคฌाเฅाเคฐों เคฎें เคนी เคเคช เคाเคคा เคนै। เคเคจเคธंเค्เคฏा เคा เคीเคตเคจ เคธ्เคคเคฐ เคฌेเคนเคคเคฐ เคुเคฃเคตเคค्เคคा เคตाเคฒे เคเคฏाเคคिเคค เคเคค्เคชाเคฆों เคी เคฎाँเค เคो เคจिเคฐ्เคงाเคฐिเคค เคเคฐเคคा เคนै เค्เคฏोंเคि เคจिเคฎ्เคจ เคीเคตเคจ เคธ्เคคเคฐ เคे เคธाเคฅ เคेเคตเคฒ เคुเค เคฒोเค เคนी เคฎเคนँเคी เคเคฏाเคคिเคค เคตเคธ्เคคुเคँ เคเคฐीเคฆ เคชाเคจे เคฎें เคธเคฎเคฐ्เคฅ เคนोเคคे เคนैं।
(iii) เคเคฐ्เคฅिเค เคตिเคाเคธ เคी เคช्เคฐाเคตเคธ्เคฅा : เคฆेเคถों เคे เคเคฐ्เคฅिเค เคตिเคाเคธ เคी เคตिเคญिเคจ्เคจ เค เคตเคธ्เคฅाเคं เคฎें เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคी เคเค เคตเคธ्เคคुเคं เคा เคธ्เคตเคญाเคต (เคช्เคฐเคाเคฐ) เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคिเคค เคนो เคाเคคा เคนै। เคृเคทि เคी เคฆृเคท्เคि เคธे เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคฆेเคถों เคฎें, เคตिเคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เคी เคตเคธ्เคคुเคं เคे เคฒिเค เคृเคทि เคเคค्เคชाเคฆों เคा เคตिเคจिเคฎเคฏ เคिเคฏा เคाเคคा เคนै, เคเคฌเคि เคเคฆ्เคฏोเคिเค เคฐाเคท्เค्เคฐ เคฎเคถीเคจเคฐी เคเคฐ เคจिเคฐ्เคฎिเคค เคเคค्เคชाเคฆों เคा เคจिเคฐ्เคฏाเคค เคเคฐเคคे เคนैं เคคเคฅा เคाเคฆ्เคฏाเคจ्เคจ เคคเคฅा เค เคจ्เคฏ เคเค्เคे เคชเคฆाเคฐ्เคฅों เคा เคเคฏाเคค เคเคฐเคคे เคนैं।
(iv) เคตिเคฆेเคถी เคจिเคตेเคถ เคी เคธीเคฎा : เคตिเคฆेเคถी เคจिเคตेเคถ เคตिเคाเคธเคถीเคฒ เคฆेเคถों เคฎें เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคो เคฌเฅाเคตा เคฆे เคธเคเคคा เคนै เคिเคจเคे เคชाเคธ เคเคจเคจ, เคช्เคฐเคตेเคงเคจ เคฆ्เคตाเคฐा เคคेเคฒ-เคเคจเคจ, เคญाเคฐी เค เคญिเคฏांเคค्เคฐिเคी, เคाเค เคเคฌाเฅ เคคเคฅा เคฌाเคเคตाเคจी เคृเคทि เคे เคตिเคाเคธ เคे เคฒिเค เคเคตเคถ्เคฏเค เคชूँเคी เคा เค เคญाเคต เคนै। เคตिเคाเคธเคถीเคฒ เคฆेเคถों เคฎें เคेเคธे เคชूँเคी เคช्เคฐเคงाเคจ เคเคฆ्เคฏोเคों เคे เคตिเคाเคธ เคฆ्เคตाเคฐा เคเคฆ्เคฏोเคिเค เคฐाเคท्เค्เคฐ เคाเคฆ्เคฏ เคชเคฆाเคฐ्เคฅों, เคเคจिเคों เคा เคเคฏाเคค เคธुเคจिเคถ्เคिเคค เคเคฐเคคे เคนैं เคคเคฅा เค เคชเคจे เคจिเคฐ्เคฎिเคค เคเคค्เคชाเคฆों เคे เคฒिเค เคฌाเฅाเคฐ เคจिเคฐ्เคฎिเคค เคเคฐเคคे เคนैं। เคฏเคน เคธंเคชूเคฐ्เคฃ เคเค्เคฐ เคฆेเคถों เคे เคฌीเค เคฎें เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคे เคชเคฐिเคฎाเคฃ เคो เคเคे เคฌเฅाเคคा เคนै।
(v) เคชเคฐिเคตเคนเคจ : เคชुเคฐाเคจे เคธเคฎเคฏ เคฎें เคชเคฐिเคตเคนเคจ เคे เคชเคฐ्เคฏाเคช्เคค เคเคฐ เคธเคฎुเคिเคค เคธाเคงเคจों เคा เค เคญाเคต เคธ्เคฅाเคจीเคฏ เค्เคทेเคค्เคฐों เคฎें เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคो เคช्เคฐเคคिเคฌंเคงिเคค เคเคฐเคคा เคฅा। เคेเคตเคฒ เคเค्เค เคฎूเคฒ्เคฏ เคตाเคฒी เคตเคธ्เคคुเคं, เคैเคธे-เคฐเคค्เคจ, เคฐेเคถเคฎ เคคเคฅा เคฎเคธाเคฒे เคा เคฒंเคฌी เคฆूเคฐिเคฏों เคคเค เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคिเคฏा เคाเคคा เคฅा। เคฐेเคฒ, เคธเคฎुเคฆ्เคฐी เคคเคฅा เคตाเคฏु เคชเคฐिเคตเคนเคจ เคे เคตिเคธ्เคคाเคฐ เคเคฐ เคช्เคฐเคถीเคคเคจ เคคเคฅा เคชเคฐिเคฐเค्เคทเคฃ เคे เคฌेเคนเคคเคฐ เคธाเคงเคจों เคे เคธाเคฅ, เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคจे เคธ्เคฅाเคจिเค เคตिเคธ्เคคाเคฐ เคा เค เคจुเคญเคต เคिเคฏा เคนै।
Q 26 (เค) เคฌเฅे เคชैเคฎाเคจे เคे เคเคฆ्เคฏोเค
เคฌเฅे เคชैเคฎाเคจे เคे เคเคฆ्เคฏोเค เคे เคฒिเค เคตिเคถाเคฒ เคฌाเฅाเคฐ, เคตिเคญिเคจ्เคจ เคช्เคฐเคाเคฐ เคा เคเค्เคा เคฎाเคฒ, เคถเค्เคคि เคे เคธाเคงเคจ, เคुเคถเคฒ เคถ्เคฐเคฎिเค, เคตिเคเคธिเคค เคช्เคฐौเคฆ्เคฏोเคिเคी, เค เคงिเค เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคเคตं เค เคงिเค เคชूँเคी เคी เคเคตเคถ्เคฏเคเคคा เคนोเคคी เคนै। เคชिเคเคฒे 200 เคตเคฐ्เคทों เคฎें เคเคธเคा เคตिเคाเคธ เคนुเค เคนै। เคชเคนเคฒे เคฏเคน เคเคฆ्เคฏोเค เค्เคฐेเค เคฌ्เคฐिเคेเคจ, เคธंเคฏुเค्เคค เคฐाเค्เคฏ เค เคฎेเคฐिเคा เคे เคชूเคฐ्เคตी เคญाเค เคเคตं เคฏूเคฐोเคช เคฎें เคฒเคाเค เคเค เคฅे เคชเคฐंเคคु เคตเคฐ्เคคเคฎाเคจ เคฎें เคเคธเคा เคตिเคธ्เคคाเคฐ เคตिเคถ्เคต เคे เคธเคญी เคญाเคों เคฎें เคนो เคเคฏा เคนै। เคเคจ เคเคฆ्เคฏोเคों เคฎें เคฌเฅी – เคฌเฅी เคฎเคถीเคจें, เคนเคाเคฐों เคถ्เคฐเคฎिเค, เคฌเฅी เคฎाเคค्เคฐा เคฎें เคเค्เคा เคฎाเคฒ, เคฌเฅे เคธ्เคคเคฐ เคชเคฐ เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคเคฆि เคนोเคคा เคนै। เคเคจ เคเคฆ्เคฏोเคों เคे เค ंเคคเคฐ्เคเคค เคธूเคคी เคตเคธ्เคค्เคฐ เคเคฆ्เคฏोเค, เคฒौเคน – เคเคธ्เคชाเคค เคเคฆ्เคฏोเค, เคฐเคธाเคฏเคจ เคเคฆ्เคฏोเค, เคชเคเคธเคจ เคเคฆ्เคฏोเค เคเคฆि เคเคคे เคนैं।
เคฌเฅे เคชैเคฎाเคจे เคे เคเคฆ्เคฏोเคों เคी เคตिเคถेเคทเคคाเคं -
1. เคเคจเคฎें เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคฌเฅे เคชैเคฎाเคจे เคชเคฐ เคนोเคคा เคนै।
2. เคเคจ เคเคฆ्เคฏोเคों เคฎें เคฌเฅी – เคฌเฅी เคฎเคถीเคจें เคช्เคฐเคฏुเค्เคค เคนोเคคी เคนैं।
3. เคเคจเคฎें เค เคงिเค เคชूँเคी เคी เคเคตเคถ्เคฏเคเคคा เคนोเคคी เคนै।
4. เคเคจเคฎें เคนเคाเคฐों เคถ्เคฐเคฎिเคों เคी เคเคฐूเคฐเคค เคนोเคคी เคนै।
5. เคเคจเคฎें เคตเคธ्เคคुเคं เคी เคुเคฃเคตเคค्เคคा เคชเคฐ เคตिเคถेเคท เคง्เคฏाเคจ เคฆिเคฏा เคाเคคा เคนै।
เค เคฅเคตा
(เค) เคเค्เค เคช्เคฐौเคฆ्เคฏोเคिเคी เคเคฆ्เคฏोเค เคी เคธंเคเคฒ्เคชเคจा
เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เค्เคฐिเคฏाเคं เคฎें เคเค्เค เคช्เคฐौเคฆ्เคฏोเคिเคी เคจเคตीเคจเคคเคฎ เคชीเฅी เคนै। เคเคธเคฎें เคเคจ्เคจเคค เคตैเค्เคाเคจिเค เคเคตं เคंเคीเคจिเคฏเคฐिंเค เคเคค्เคชाเคฆเคों เคा เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เคเคนเคจ เคถोเคง เคเคตं เคตिเคाเคธ เคे เคช्เคฐเคฏोเค เคฆ्เคตाเคฐा เคिเคฏा เคाเคคा เคนै। เคธंเคชूเคฐ्เคฃ เคถ्เคฐเคฎिเค เคถเค्เคคि เคा เค เคงिเคเคคเคฐ เคญाเค เคต्เคฏाเคตเคธाเคฏिเค (เคธเฅेเคฆ เคॉเคฒเคฐ) เคถ्เคฐเคฎिเคों เคा เคนोเคคा เคนै। เคฏे เคเค्เค, เคฆเค्เคท เคเคตं เคตिเคถिเคท्เค เคต्เคฏाเคตเคธाเคฏिเค เคถ्เคฐเคฎिเค เคตाเคธ्เคคเคตिเค เคเคค्เคชाเคฆเคจ (เคจीเคฒा เคॉเคฒเคฐ) เคถ्เคฐเคฎिเคों เคธे เคธंเค्เคฏा เคฎें เค เคงिเค เคนोเคคे เคนैं। เคเค्เค เคช्เคฐौเคฆ्เคฏोเคिเคी เคเคฆ्เคฏोเค เคฎें เคฏंเคค्เคฐเคฎाเคจเคต, เคंเคช्เคฏूเคเคฐ เคเคงाเคฐिเคค เคกिเฅाเคเคจ (เคैเคก) เคคเคฅा เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ, เคงाเคคु เคชिเคเคฒाเคจे เคเคตं เคถोเคงเคจ เคे เคเคฒेเค्เค्เคฐोเคจिเค เคจिเคฏंเคค्เคฐเคฃ เคเคตं เคจเค เคฐाเคธाเคฏเคจिเค เคต เคเคทเคงीเคฏ เคเคค्เคชाเคฆ เคช्เคฐเคฎुเค เคธ्เคฅाเคจ เคฐเคเคคे เคนैं।
เคเคธ เคญूเคฆृเคถ्เคฏ เคฎें เคตिเคถाเคฒ เคญเคตเคจों, เคाเคฐเคाเคจों เคเคตं เคญंเคกाเคฐ เค्เคทेเคค्เคฐों เคे เคธ्เคฅाเคจ เคชเคฐ เคเคงुเคจिเค, เคจीเคे เคธाเฅ-เคธुเคฅเคฐे, เคฌिเคเคฐे เคाเคฐ्เคฏाเคฒเคฏ เคเคตं เคช्เคฐเคฏोเคเคถाเคฒाเคँ เคฆेเคเคจे เคो เคฎिเคฒเคคी เคนैं। เคเคธ เคธเคฎเคฏ เคो เคญी เคช्เคฐाเคฆेเคถिเค เคต เคธ्เคฅाเคจीเคฏ เคตिเคाเคธ เคी เคฏोเคเคจाเคँ เคฌเคจ เคฐเคนी เคนैं เคเคจเคฎें เคจिเคฏोเคिเคค เคต्เคฏเคตเคธाเคฏ เคชाเคฐ्เค เคा เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เคिเคฏा เคा เคฐเคนा เคนै। เคตे เคเค्เค เคช्เคฐौเคฆ्เคฏोเคिเคी เคเคฆ्เคฏोเค เคो เคช्เคฐाเคฆेเคถिเค เคธंเคेंเคฆ्เคฐिเคค เคนैं, เคเคค्เคฎเคจिเคฐ्เคญเคฐ เคเคตं เคเค्เค เคตिเคถिเคท्เคเคคा เคฒिเค เคนोเคคे เคนैं เคเคจ्เคนें เคช्เคฐौเคฆ्เคฏोเคिเค เคง्เคฐुเคต เคเคนा เคाเคคा เคนै। เคธेเคจ เคซ्เคฐांเคธिเคธ्เคो เคे เคธเคฎीเคช เคธिเคฒीเคเคจ เคाเคी เคเคตं เคธिเคฏเคเคฒ เคे เคธเคฎीเคช เคธिเคฒीเคเคจ เคตเคจ เคช्เคฐौเคฆ्เคฏोเคिเค เคง्เคฐुเคต เคे เค เค्เคे เคเคฆाเคนเคฐเคฃ เคนैं।
Q 27 เคเคฒ เคธंเคญเคฐ เคช्เคฐเคฌंเคงเคจ - เคเคฒ เคธंเคญเคฐ เคช्เคฐเคฌंเคงเคจ เคธे เคคाเคค्เคชเคฐ्เคฏ, เคฎुเค्เคฏ เคฐूเคช เคธे, เคงเคฐाเคคเคฒीเคฏ เคเคฐ เคญौเคฎ เคเคฒ เคธंเคธाเคงเคจों เคे เคฆเค्เคท เคช्เคฐเคฌंเคงเคจ เคธे เคนै। เคเคธเคे เค ंเคคเคฐ्เคเคค เคฌเคนเคคे เคเคฒ เคो เคฐोเคเคจा เคเคฐ เคตिเคญिเคจ्เคจ เคตिเคงिเคฏों, เคैเคธे– เค ंเคคः เคธ्เคฐเคตเคฃ เคคाเคฒाเคฌ, เคชुเคจเคฐ्เคญเคฐเคฃ, เคुเคं เคเคฆि เคे เคฆ्เคตाเคฐा เคญौเคฎ เคเคฒ เคा เคธंเคเคฏเคจ เคเคฐ เคชुเคจเคฐ्เคญเคฐเคฃ เคถाเคฎिเคฒ เคนैं। เคเคฒ เคธंเคญเคฐ เคช्เคฐเคฌंเคงเคจ เคा เคเคฆ्เคฆेเคถ्เคฏ เคช्เคฐाเคृเคคिเค เคธंเคธाเคงเคจों เคเคฐ เคธเคฎाเค เคे เคฌीเค เคธंเคคुเคฒเคจ เคฒाเคจा เคนै। เคเคฒ-เคธंเคญเคฐ เคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคी เคธเคซเคฒเคคा เคฎुเค्เคฏ เคฐूเคช เคธे เคธंเคช्เคฐเคฆाเคฏ เคे เคธเคนเคฏोเค เคชเคฐ เคจिเคฐ्เคญเคฐ เคเคฐเคคी เคนै।
เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคเคฐ เคฐाเค्เคฏ เคธเคฐเคाเคฐों เคจे เคฆेเคถ เคฎें เคฌเคนुเคค เคธे เคเคฒ- เคธंเคญเคฐ เคตिเคाเคธ เคเคฐ เคช्เคฐเคฌंเคงเคจ เคाเคฐ्เคฏเค्เคฐเคฎ เคเคฒाเค เคนैं। เคเคจเคฎें เคธे เคुเค เคैเคฐ เคธเคฐเคाเคฐी เคธंเคเค เคจों เคฆ्เคตाเคฐा เคญी เคเคฒाเค เคा เคฐเคนे เคนैं। ‘เคนเคฐिเคฏाเคฒी’ เคेंเคฆ्เคฐ เคธเคฐเคाเคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เคช्เคฐเคตเคฐ्เคคिเคค เคเคฒ-เคธंเคญเคฐ เคตिเคाเคธ เคชเคฐिเคฏोเคเคจा เคนै เคिเคธเคा เคเคฆ्เคฆेเคถ्เคฏ เค्เคฐाเคฎीเคฃ เคเคจเคธंเค्เคฏा เคो เคชीเคจे, เคธिंเคाเค, เคฎเคค्เคธ्เคฏ เคชाเคฒเคจ เคเคฐ เคตเคจ เคฐोเคชเคฃ เคे เคฒिเค เคเคฒ เคธंเคฐเค्เคทเคฃ เคे เคฒिเค เคฏोเค्เคฏ เคฌเคจाเคจा เคนै। เคชเคฐिเคฏोเคเคจा เคฒोเคों เคे เคธเคนเคฏोเค เคธे เค्เคฐाเคฎ เคชंเคाเคฏเคคों เคฆ्เคตाเคฐा เคจिเคท्เคชाเคฆिเคค เคी เคा เคฐเคนी เคนै। เคจीเคฐू-เคฎीเคฐू (เคเคฒ เคเคฐ เคเคช) เคाเคฐ्เคฏเค्เคฐเคฎ (เคंเคง्เคฐ เคช्เคฐเคฆेเคถ เคฎें) เคเคฐ เค เคฐเคตाเคฐी เคชाเคจी เคธंเคธเคฆ (เค เคฒเคตเคฐ เคฐाเคเคธ्เคฅाเคจ เคฎें) เคे เค ंเคคเคฐ्เคเคค เคฒोเคों เคे เคธเคนเคฏोเค เคธे เคตिเคญिเคจ्เคจ เคเคฒ เคธंเค्เคฐเคนเคฃ เคธंเคฐเคเคจाเคँ เคैเคธे– เค ंเคคः เคธ्เคฐเคตเคฃ เคคाเคฒाเคฌ เคคाเคฒ (เคोเคนเฅ) เคी เคुเคฆाเค เคी เคเค เคนै เคเคฐ เคฐोเค เคฌाँเคง เคฌเคจाเค เคเค เคนैं। เคคเคฎिเคฒเคจाเคกु เคฎें เคเคฐों เคฎें เคเคฒ เคธंเค्เคฐเคนเคฃ เคธंเคฐเคเคจा เคो เคฌเคจाเคจा เคเคตเคถ्เคฏเค เคเคฐ เคฆिเคฏा เคเคฏा เคนै। เคिเคธी เคญी เคเคฎाเคฐเคค เคा เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เคฌिเคจा เคเคฒ เคธंเค्เคฐเคนเคฃ เคธंเคฐเคเคจा เคฌเคจाเค เคจเคนीं เคिเคฏा เคा เคธเคเคคा เคนै।
เคตเคฐ्เคทा เคเคฒ เคธंเค्เคฐเคนเคฃ - เคตเคฐ्เคทा เคเคฒ เคธंเค्เคฐเคนเคฃ เคตिเคญिเคจ्เคจ เคเคชเคฏोเคों เคे เคฒिเค เคตเคฐ्เคทा เคे เคเคฒ เคो เคฐोเคเคจे เคเคฐ เคเคเคค्เคฐ เคเคฐเคจे เคी เคตिเคงि เคนै। เคเคธเคा เคเคชเคฏोเค เคญूเคฎिเคเคค เคเคฒเคญृเคคों เคे เคชुเคจเคฐ्เคญเคฐเคฃ เคे เคฒिเค เคญी เคिเคฏा เคाเคคा เคนै। เคฏเคน เคเค เคเคฎ เคฎूเคฒ्เคฏ เคเคฐ เคชाเคฐिเคธ्เคฅिเคคिเคी เค เคจुเคूเคฒ เคตिเคงि เคนै เคिเคธเคे เคฆ्เคตाเคฐा เคชाเคจी เคी เคช्เคฐเคค्เคฏेเค เคฌूँเคฆ เคธंเคฐเค्เคทिเคค เคเคฐเคจे เคे เคฒिเค เคตเคฐ्เคทा เคเคฒ เคो เคจเคฒเคूเคชों, เคเคก्เคขों เคเคฐ เคुเคं เคฎें เคเคเคค्เคฐ เคिเคฏा เคाเคคा เคนै। เคตเคฐ्เคทा เคเคฒ เคธंเค्เคฐเคนเคฃ เคชाเคจी เคी เคเคชเคฒเคฌ्เคงเคคा เคो เคฌเฅाเคคा เคนै, เคญूเคฎिเคเคค เคเคฒ เคธ्เคคเคฐ เคो เคจीเคा เคนोเคจे เคธे เคฐोเคเคคा เคนै, เคซ्เคฒुเคเคฐाเคเคก เคเคฐ เคจाเคเค्เคฐेเค्เคธ เคैเคธे เคธंเคฆूเคทเคों เคो เคเคฎ เคเคฐเคे เค เคตเคฎिเคถ्เคฐเคฃ เคญूเคฎिเคเคค เคเคฒ เคी เคुเคฃเคตเคค्เคคा เคฌเฅाเคคा เคนै, เคฎृเคฆा เค เคชเคฐเคฆเคจ เคเคฐ เคฌाเฅ เคो เคฐोเคเคคा เคนै เคเคฐ เคฏเคฆि เคเคธे เคเคฒเคญृเคคों เคे เคชुเคจเคฐ्เคญเคฐเคฃ เคे เคฒिเค เคเคชเคฏोเค เคिเคฏा เคाเคคा เคนै เคคो เคคเคीเคฏ เค्เคทेเคค्เคฐों เคฎें เคฒเคตเคฃीเคฏ เคเคฒ เคे เคช्เคฐเคตेเคถ เคो เคฐोเคเคคा เคนै।
เคฆेเคถ เคฎें เคตिเคญिเคจ्เคจ เคธเคฎुเคฆाเคฏ เคฒंเคฌे เคธเคฎเคฏ เคธे เค เคจेเค เคตिเคงिเคฏों เคธे เคตเคฐ्เคทाเคเคฒ เคธंเค्เคฐเคนเคฃ เคเคฐเคคे เค เคฐเคนे เคนैं। เค्เคฐाเคฎीเคฃ เค्เคทेเคค्เคฐों เคฎें เคชเคฐंเคชเคฐाเคเคค เคตเคฐ्เคทा เคเคฒ เคธंเค्เคฐเคนเคฃ เคธเคคเคน เคธंเคเคฏเคจ เคเคฒाเคถเคฏों, เคैเคธे– เคीเคฒों, เคคाเคฒाเคฌों, เคธिंเคाเค เคคाเคฒाเคฌों เคเคฆि เคฎें เคिเคฏा เคाเคคा เคนै। เคฐाเคเคธ्เคฅाเคจ เคฎें เคตเคฐ्เคทा เคเคฒ เคธंเค्เคฐเคนเคฃ เคขाँเคे เคिเคจ्เคนें เคुंเคก เค เคฅเคตा เคाँเคा (เคเค เคขเคा เคนुเค เคญूเคฎिเคเคค เคंเคी) เคे เคจाเคฎ เคธे เคाเคจी เคाเคคी เคนै เคिเคจเคा เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เคเคฐ เค เคฅเคตा เคाँเคต เคे เคชाเคธ เคฏा เคเคฐ เคฎें เคธंเค्เคฐเคนिเคค เคตเคฐ्เคทा เคเคฒ เคो เคเคเคค्เคฐ เคเคฐเคจे เคे เคฒिเค เคिเคฏा เคाเคคा เคนै।
เคฌเคนुเคฎूเคฒ्เคฏ เคเคฒ เคธंเคธाเคงเคจ เคे เคธंเคฐเค्เคทเคฃ เคे เคฒिเค เคตเคฐ्เคทा เคเคฒ เคธंเค्เคฐเคนเคฃ เคช्เคฐเคตिเคงि เคा เคเคชเคฏोเค เคเคฐเคจे เคा เค्เคทेเคค्เคฐ เคต्เคฏाเคชเค เคนै। เคเคธे เคเคฐ เคी เคเคคों เคเคฐ เคुเคฒे เคธ्เคฅाเคจों เคฎें เคตเคฐ्เคทा เคเคฒ เคฆ्เคตाเคฐा เคธंเค्เคฐเคนเคฃ เคिเคฏा เคा เคธเคเคคा เคนै।
Q 28 เคจเคเคฐीเคฏ เค्เคทेเคค्เคฐों เคो เคช्เคฐाเคฏ: เค เคคि เคธंเคुเคฒ, เคญीเฅ-เคญाเฅ เคคเคฅा เคคीเคต्เคฐ เคฌเฅเคคी เคเคจंเคธเค्เคฏा เคे เคฒिเค เค เคชเคฐ्เคฏाเคช्เคค เคธुเคตिเคงाเคँ เคเคฐ เคเคธเคे เคชเคฐिเคฃाเคฎเคธ्เคตเคฐूเคช เคธाเฅ-เคธเฅाเค เคी เคเคฐाเคฌ เคธ्เคฅिเคคि เคเคตं เคช्เคฐเคฆूเคทिเคค เคตाเคฏु เคे เคฐूเคช เคฎें เคชเคนเคाเคจा เคाเคคा เคนै| เค ोเคธ เค เคชเคถिเคท्เคों (เคเคเคฐे) เคे เคฆ्เคตाเคฐा เคนोเคจे เคตाเคฒा เคชเคฐ्เคฏाเคตเคฐเคฃ เคช्เคฐเคฆूเคทเคฃ เคाเฅी เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคนो เคुเคा เคนै เค्เคฏोंเคि เคตिเคญिเคจ्เคจ เคธ्เคฐोเคคों เคฆ्เคตाเคฐा เคเคจिเคค เค เคชเคถिเคท्เค เคी เคฎाเคค्เคฐा เคฌเคนुเคค เค เคงिเค เคนोเคคी เคा เคฐเคนी เคนै| เค ोเคธ เคเคเคฐे เคी เค ंเคคเคฐ्เคเคค เคตिเคญिเคจ्เคจ เคช्เคฐเคाเคฐ เคे เคชुเคฐाเคจे เคเคตं เคช्เคฐเคฏुเค्เคค เคธाเคฎเค्เคฐिเคฏाँ เคถाเคฎिเคฒ เคी เคाเคคी เคนैं เคैเคธे เคि เคंเค เคฒเคी เคชिเคจें, เคूเคे เคाँเค เคे เคธเคฎाเคจ, เคช्เคฒाเคธ्เคिเค เคे เคกिเคฌ्เคฌे, เคชोเคฒीเคฅिเคจ เคी เคฅैเคฒिเคฏाँ, เคฐเคฆ्เคฆी เคाเคเฅ, เคฐाเค, เคซ्เคฒॉเคชिเคฏाँ, เคธी เคกी เคเคฆि เคा เคญिเคจ्เคจ-เคญिเคจ्เคจ เคธ्เคฅाเคจों เคชเคฐ เคฒเคाเคฏा เคाเคคा เคนै| เคเคธ เคค्เคฏाเคे เคเค เคธเคฎाเคจ เคो เคूเฅा-เคเคฐเคเค, เคฐเคฆ्เคฆी, เคंเคฆเคी เคเคตं เคเคฌाเฅ เคเคฆि เคเคนเคคे เคนैं เคिเคจเคा เคฆो เคธ्เคฐोเคคों เคธे เคจिเคชเคाเคจ เคนोเคคा เคนै- (i) เคเคฐेเคฒू เคช्เคฐเคคिเคท्เค ाเคจों เคธे เคเคฐ (ii) เคต्เคฏाเคตเคธाเคฏिเค เคช्เคฐเคคिเคท्เค ाเคจों เคธे| เคเคฐेเคฒू เคเคเคฐे เคो เคฏा เคคो เคธाเคฐ्เคตเคเคจिเค เคญूเคฎि เคชเคฐ เคฏा เคจिเคी เค ेเคेเคฆाเคฐों เคे เคธ्เคฅเคฒों เคชเคฐ เคกाเคฒा เคाเคคा เคนै เคเคฌเคि เคเคฆ्เคฏोเคिเค/เคต्เคฏाเคตเคธाเคฏिเค เคเคाเคเคฏों เคे เคเคเคฐा เคा เคธंเค्เคฐเคนเคฃ เคเคตं เคจिเคชเคाเคจ เคเคจ เคธुเคตिเคงाเคं (เคจเคเคฐเคชाเคฒिเคाเคं) เคे เคฆ्เคตाเคฐा เคจिเคเคฒी เคธเคคเคน เคी เคธाเคฐ्เคตเคเคจिเค เฅเคฎीเคจ (เคเคก्เคขों) เคชเคฐ เคจिเคธ्เคคाเคฐिเคค เคिเคฏा เคाเคคा เคนै| เคाเคฐเคाเคจों, เคตिเคฆ्เคฏुเคค เคृเคนों เคคเคฅा เคญเคตเคจ เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เคฏा เคตिเคง्เคตंเคธ เคธे เคญाเคฐी เคฎाเคค्เคฐा เคฎें เคจिเคเคฒी เคฐाเค เคฏा เคฎเคฒเคฌे เคे เคชเคฐिเคฃाเคฎเคธ्เคตเคฐूเคช เคंเคญीเคฐ เคธเคฎเคธ्เคฏाเคँ เคชैเคฆा เคนो เคเค เคนैं| เค ोเคธ เค เคชเคถिเคท्เค เคธे เค เคช्เคฐिเคฏ เคฌเคฆเคฌू, เคฎเค्เคिเคฏों เคเคตं เคृเคคเคों (เคैเคธे เคूเคนे) เคธे เคธ्เคตाเคธ्เคฅ्เคฏ เคธंเคฌंเคงी เคोเคिเคฎ เคชैเคฆा เคนो เคाเคคे เคนैं เคैเคธे เคाเคเคซाเคเคก (เคฎिเคฏाเคฆी เคฌुเคाเคฐ), เคเคฒเคोเคूँ (เคกिเคช्เคฅीเคฐिเคฏा), เคฆเคธ्เคค เคคเคฅा เคนैเคा เคเคฆि| เคเคธเคे เคธाเคฅ เคนी เคฏเคน เคूเฅा-เคเคเคฐा เค เค्เคธเคฐ เค्เคฒेเคถ เคชैเคฆा เคเคฐเคคे เคนैं เคเคฌ เคเคญी เคญी เคเคจเคा เคฒाเคชเคฐเคตाเคนी เคธे เคจिเคชเคाเคจ เคिเคฏा เคाเคคा เคนै เคคो เคฏเคน เคนเคตा เคธे เคซैเคฒเคจे เคเคตं เคฌเคฐเคธाเคคी เคชाเคจी เคธे เคिเคคเคฐเคจे เคे เคाเคฐเคฃ เคชเคฐेเคถाเคจी เคा เคाเคฐเคฃ เคฌเคจเคคा เคนै|
Q 29
Q 30
Click for Question Paper
12th Geography CBSE Annual Paper 02 March 2023 SET 2 Series E1GFH/4 - Question Paper
Q 1 (a) India
Q 2 (b) Osaka-Kobe region of Japan
Q 3 (b) Unfavorable climate
Q 4 (b) USA
Q 5 (d) To help in the development of large scale industries
Q 6 (b) Tertiary
Q 7 (d) Silchar
Q 8 (c) Various types of animals are reared in different regions.
Q 9 (b) Only II, III and IV are correct
Q 10 (c) i – 3, ii – 4, iii – 2, iv – 1
Q 11 (b) Uttar Pradesh
Q 12 (c) Closely built up area of houses
Q 13 (d) Chinese – Tibetan
Q 14 (b) is done in black soil areas
Q 15 (b) Himachal Pradesh
Q 16 (d) Gaddi
Q 17 (d) To improve the standard of living of the cushions
Q 18 (18.1) 2012 -13, (18.2) 2016 -17 (18.3) 2013 -14
Q 19 (19.1) Surface mining is also called opencast mining. It is the cheapest way of mining minerals, whereas in underground mining, mineral ores are dug from below the surface through wells.
(19.2) It is the cheapest method of mining minerals, as it is the least expensive and safest method.
(19.3) Well mining is a risky method of mining, as there is a risk of accidents like poisonous gases, fire and flood.
Q 20 Man interacts with his physical environment with the help of his technology. Technology is an indicator of the level of cultural development of a society. Man was able to develop technology only after better understanding the laws of nature. For example, the concepts of friction and heat helped us discover fire. Similarly DNA And the understanding of the secrets of genetics has enabled us to overcome many diseases. We use the laws of air motion to develop faster vehicles. You can see that knowledge of nature is important to develop technology and technology eases environmental restrictions on humans.
Q 21 (a) Tourist attraction
Climate: Most of the people of cold regions expect warm and sunny weather for the beach holiday. This is one of the main reasons for the importance of tourism in Southern Europe and the Mediterranean. The Mediterranean climate is characterized by almost constant high temperatures, long periods of sunshine and low rainfall compared to other parts of Europe during the peak holiday season. People who enjoy winter holidays have specific climatic requirements, such as either higher temperatures than in their home regions or snow cover suitable for skiing.
Landscapes: Many people enjoy spending their holidays in attractive environments, which often means mountains, lakes, scenic beaches and landscapes completely unaltered by man.
History and Art: The history and art of a region have potential attractions. People visit ancient and beautiful cities, places of archeology and enjoy seeing forts, palaces and churches.
Culture and Economy: Tourism appeals to those who love ethnic and local customs. If a region caters to the needs of tourists at a cheap price, it becomes very popular. 'Homestays' have emerged as a profitable business such as Heritage Homes in Goa and Madikere and Coorg in Karnataka.
Or
(b) Tourism is a journey undertaken for purposes of pleasure rather than for business. It has become the single largest (25 crore) tertiary activity in the world in terms of total registered employment and total revenue (40 per cent of GDP). In addition to these, a number of local persons are employed to provide tourist services such as accommodation, food, transport, entertainment and specialized shops.
Q 22 Copper is a very useful non-ferrous metal. It is an alloyable, malleable and ductile metal. Copper is a good conductor of heat and electricity. Copper is the most essential or indispensable metal for the electrical industry, because most of the equipment made in the electrical industry are made with the help of copper.
Q 23 (a) The period from 1901 to 1921 is called stagnant or stagnant phase of growth of population of India because the growth rate during this period was very low, even negative growth rate was recorded during 1911-1921. Both the birth rate and the death rate were high, so that the rate of growth remained low. Poor health and medical services, illiteracy of most people, inadequate distribution of food and other basic necessities were largely responsible for the high birth and death rates during this period.
Or
(b) The decade 1951-81 is known as the period of population explosion in India. This happened because of the sharp decline in the death rate in the country and the high fertility rate of the population. The average annual growth rate remained as high as 2.2 percent. This was the period after independence in which developmental works were initiated through a centralized planning process. The economy began to improve, which ensured an improvement in the living conditions of most people. As a result, the natural increase of population was high and the growth rate was high. In addition to all this, increasing international migration bringing in Tibetans, Bangladeshis, Nepalis and even people from Pakistan contributed to the high growth rate.
Q 24. There are many ways of looking at the problem of human development. Some important approaches are (a) Income Approach (b) Welfare Approach (c) Minimum Needs Approach (d) Capability Approach
1. Basic Needs Approach: - This approach is basically the contribution of International Labor Organization (ILO - International Labor Organization). In this, the six minimum requirements necessary for human development i.e. Basic Needs, such as –
(i) health (ii) education (iii) food (iv) water supply (v) sanitation and (vi) housing are evaluated
2. Capability Approach:- This approach was supported by Prof. Amartya Sen has done it. According to this, without the development of capabilities man cannot access the resources. Building capabilities is the key to human development.
Q 25 (a) Balance of trade documents the quantity (quantity) of goods and services imported by a country to other countries as well as exported. If the value of imports is more than the value of exports of the country, then the trade balance of the country is negative or unfavorable. If the value of exports is greater than the value of imports, then the country's trade balance is positive or favorable. A negative balance would mean that the country spends more on the purchase of goods than it earns from the sale of its goods. This ultimately leads to the end of financial accumulation.
world trade organization
In 1948, the General Agreement on Trade and Tariffs (GATT) was formed by some countries to free the world from high customs duties and various other barriers. In 1994, it was decided by the member countries to build a permanent institution to promote free and fair trade among nations, and from January 1995 (GATT) was transformed into the World Trade Organization (WTO).
The World Trade Organization is the only international organization that deals with global rules among nations. It sets the rules for the worldwide trading system and settles disputes between its member countries. The WTO also includes trade in services such as telecommunications and banking, and trade in other subjects such as intellectual property rights. The WTO has been criticized and opposed by those concerned with the effects of free trade and globalization of the economy. It has been argued that free trade does not make the lives of ordinary people more prosperous. By making rich countries richer, it is actually widening the gap between the poor and the rich.
This is because the dominant nations in the WTO focus only on their commercial interests. In addition, many developed countries have not fully opened their markets to products from developed countries. It is also argued that issues such as health, workers' rights, child labor and the environment have been neglected.
Or
(b) Basis of international trade
(i) Variation in National Resources: Due to variation in physical structure such as geology, relief, soil and climate, the national resources of the world are unequally contrasted.
(a) Geographical structure determines the mineral resource base and surface variations ensure diversity of crops and animals. Agricultural potential is more in the low lands. Mountains attract tourists and promote tourism.
(b) Mineral resources are unevenly distributed all over the world. The availability of mineral resources provides the basis for industrial development.
(c) Climate affects the types of plants and wildlife that can survive in a given area. It also ensures a diversity of different products, for example wool-production can only take place in colder regions; Banana, rubber and coffee can grow only in tropical areas.
(ii) Population Factors: The size, distribution and diversity of population in different countries affect the type and quantity of goods traded.
(a) Cultural Factors: Specific cultures have developed various forms of arts and crafts which are appreciated all over the world. For example, the best quality porcelain (porcelain) and brocade (kimkhab-jaridar or butedar cloth) produced by China. Carpets from Iran are famous, while leatherwork from North Africa and Indonesian batik textiles are prized handicrafts.
(b) Size of population: In densely populated countries, internal trade is high while external trade is of low volume, because most of the agricultural and industrial products are consumed in the local markets. The standard of living of the population determines the demand for better quality imported products as only a few people with a low standard of living are able to afford expensive imported goods.
(iii) Stage of economic development: The nature (type) of goods traded changes in different stages of economic development of countries. In agriculturally important countries, agricultural products are exchanged for manufactured goods, while industrialized nations export machinery and manufactured products and import food and other raw materials.
(iv) Limitation of foreign investment: Foreign investment can promote trade in developing countries which lack the necessary capital for the development of mining, oil-exploration by drilling, heavy engineering, wood scrap and horticulture agriculture. Through the development of such capital-intensive industries in developing countries, industrial nations ensure the import of food items, minerals and create markets for their manufactured products. This entire cycle further increases the volume of trade between countries.
(v) Transport: In ancient times, lack of adequate and proper means of transport restricted trade in local areas. Only high value items like gems, silk and spices were traded over long distances. With the expansion of rail, sea and air transport and better means of refrigeration and preservation, trade experienced spatial expansion.
Q 26 (a) Large scale industries
Large scale industry requires large market, variety of raw material, means of power, skilled labor, advanced technology, more production and more capital. It has developed in the last 200 years. Earlier this industry was established in Great Britain, Eastern part of USA and Europe but at present it has expanded to all parts of the world. In these industries, there are big machines, thousands of workers, large amount of raw material, large scale production etc. Cotton textile industry, iron-steel industry, chemical industry, jute industry etc come under these industries.
Features of large scale industries
1. In these production is done on a large scale.
2. Big machines are used in these industries.
3. These require more capital.
4. Thousands of laborers are required in these.
5. Special attention is paid to the quality of goods in these.
Or
(b) Concept of high technology industry
High technology is the latest generation in construction activities. It manufactures advanced scientific and engineering products through the application of intensive research and development. Professional (white-collar) workers make up the majority of the entire labor force. These highly skilled and specialized professional workers are more in number than actual production (blue collar) workers. In the high technology industry, robotics, computer-based design (CAD) and manufacturing, electronic control of metal smelting and refining, and new chemical and pharmaceutical products occupy a prominent place.
In this landscape, instead of huge buildings, factories and storage areas, modern, clean, scattered offices and laboratories are seen below. Presently, in all the regional and local development plans being made, a planned business park is being constructed. Those high technology industries which are regionally concentrated, self-sustaining and highly specialized are called technology poles. Silicon Valley near San Francisco and Silicon Forest near Seattle are good examples of technology poles.
Q 27 Watershed Management - Watershed Management mainly refers to the efficient management of surface and ground water resources. It includes arresting run off water and harvesting and recharging ground water through various methods like percolation ponds, recharge wells etc. The objective of watershed management is to bring a balance between natural resources and society. The success of the watershed system mainly depends on the cooperation of the community.
The central and state governments have undertaken several watershed development and management programs in the country. Some of these are also run by NGOs. 'Hariyali' is a watershed development project promoted by the central government with the objective of enabling rural population to conserve water for drinking, irrigation, fisheries and afforestation. The project is being executed by the Gram Panchayats with the cooperation of the people. Under the Neeru-Meeru (Water and You) program (in Andhra Pradesh) and Arwari Pani Sansad (Alwar in Rajasthan), various water harvesting structures such as percolation ponds (Johads) have been excavated and check dams have been constructed with people's cooperation. have been created. In Tamil Nadu, it has been made mandatory to build water harvesting structures in the houses. No building can be constructed without building a water harvesting structure.
Rainwater Harvesting - Rainwater harvesting is the method of intercepting and collecting rainwater for various uses. It is also used to recharge underground aquifers. It is a low cost and eco-friendly method by which rainwater is collected in tube wells, pits and wells to conserve every drop of water. Rainwater harvesting increases water availability, prevents depletion of groundwater, improves groundwater quality by reducing contaminants such as fluoride and nitrates, prevents soil erosion and flooding, and if used to recharge aquifers. When used for this purpose, it prevents the ingress of saline water in the coastal areas.
Various communities in the country have been harvesting rainwater for a long time in various ways. In rural areas, traditional rainwater harvesting is done in surface storage reservoirs, such as lakes, ponds, irrigation tanks, etc. In Rajasthan, rainwater harvesting structures known as kund or tanka (a covered underground tank) are constructed near the house or village or stored in the house.
Q 28 Urban areas are often characterized by overcrowding, overcrowding and inadequate facilities for the rapidly growing population, resulting in poor sanitation and polluted air. Environmental pollution caused by solid wastes (garbage) has become very important as the amount of waste generated by various sources is becoming very large. Various types of old and used materials are included under solid waste such as rusty pins, broken glass ware, plastic cans, polythene bags, waste paper, ash, floppies, CDs etc. dumped at different places. is applied. This discarded material is called garbage, junk, dirt and junk etc. which are disposed of from two sources- (i) from domestic establishments and (ii) from commercial establishments. Domestic waste is dumped either on public land or at sites of private contractors, whereas waste from industrial/commercial units is collected and disposed off by public utilities (municipalities) on low-lying public land (pits). The large amount of ash or debris released from factories, power houses and building construction or demolition has resulted in serious problems. Solid wastes cause unpleasant odors, health hazards from flies and rodents (such as rats) such as typhoid, diphtheria, diarrhea, and cholera. Along with this, this garbage often creates trouble whenever it is disposed of carelessly, it causes trouble due to wind spread and rain water.
Click for Question Paper
12th Geography CBSE Annual Paper 02 March 2023 SET 2 Series E1GFH/4 - Question Paper
Q1 (a) เคญाเคฐเคค
Q 2 (b) เคाเคชाเคจ เคा เคเคธเคा-เคोเคฌे เค्เคทेเคค्เคฐ
Q 3 (b) เคช्เคฐเคคिเคूเคฒ เคเคฒเคตाเคฏु
Q 4 (b) เคฏू เคเคธ เค
Q 5 (d) เคฌเฅे เคชैเคฎाเคจे เคे เคเคฆ्เคฏोเคों เคे เคตिเคाเคธ เคฎें เคฎเคฆเคฆ เคเคฐเคจा
Q 6 (b) เคคृเคคीเคฏเค
Q 7 (d) เคธिเคฒเคเคฐ
Q 8 (c) เคญिเคจ्เคจ – เคญिเคจ्เคจ เค्เคทेเคค्เคฐों เคฎें เคเค เคช्เคฐเคाเคฐ เคे เคชเคถु เคชाเคฒे เคाเคคे เคนैं
Q 9 (b) เคेเคตเคฒ II, III เคเคฐ IV เคธเคนी เคนैं
Q 10 (c) i – 3, ii – 4, iii – 2, iv - 1
Q 11 (b) เคเคค्เคคเคฐ เคช्เคฐเคฆेเคถ
Q 12 (c) เคเคฐों เคा เคธंเคुเคฒिเคค เคฐूเคช เคธे เคจिเคฐ्เคฎिเคค เค्เคทेเคค्เคฐ
Q 13 (d) เคीเคจी – เคคिเคฌ्เคฌเคคी
Q 14 (b) เคाเคฒी เคฎृเคฆा เคตाเคฒे เค्เคทेเคค्เคฐों เคฎें เคी เคाเคคी เคนै
Q 15 (b) เคนिเคฎाเคเคฒ เคช्เคฐเคฆेเคถ
Q 16 (d) เคเคฆ्เคฆी
Q 17 (d) เคเคฆ्เคฆिเคฏों เคे เคीเคตเคจ เคธ्เคคเคฐ เคฎें เคธुเคงाเคฐ เคเคฐเคจा
Q 18 (18.1) 2012 -13, (18.2) 2016 -17 (18.3) 2013 -14
Q 19 (19.1) เคงเคฐाเคคเคฒीเคฏ เคเคจเคจ เคो เคตिเคตृเคค เคเคจเคจ เคญी เคเคนा เคाเคคा เคนै। เคฏเคน เคเคจिเคों เคे เคเคจเคจ เคा เคธเคฌเคธे เคธเคธ्เคคा เคคเคฐीเคा เคนै, เคเคฌเคि เคญूเคฎिเคเคค เคเคจเคจ เคฎें เคเคจिเค เค เคฏเคธ्เค เคงเคฐाเคคเคฒ เคे เคจीเคे เคธे เคूเคชเค เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคธे เคोเคฆे เคाเคคे เคนैं।
(19.2) เคฏเคน เคเคจिเคों เคे เคเคจเคจ เคा เคธเคฌเคธे เคธเคธ्เคคा เคคเคฐीเคा เคนै, เค्เคฏोंเคि เคฏเคน เคธเคฌเคธे เคเคฎ เคเคฐ्เคीเคฒी เคเคฐ เคธเคฌเคธे เค เคงिเค เคธुเคฐเค्เคทिเคค เคตिเคงि เคนोเคคी เคนै।
(19.3) เคूเคชเคी เคเคจเคจ, เคเคจเคจ เคोเคिเคฎ เคญเคฐी เคตिเคงि เคนै, เค्เคฏोंเคि เคเคธเคฎें เคเคนเคฐीเคฒी เคैเคธें, เคเค เคเคตं เคฌाเฅ เคैเคธे เคฆुเคฐ्เคเคเคจाเคं เคा เคเคคเคฐा เคฐเคนเคคा เคนै।
Q 20 เคฎเคจुเคท्เคฏ เค เคชเคจे เคช्เคฐौเคฆ्เคฏोเคिเคी เคी เคธเคนाเคฏเคคा เคธे เค เคชเคจे เคญौเคคिเค เคชเคฐ्เคฏाเคตเคฐเคฃ เคธे เค เคจ्เคฏोเคจ्เคฏเค्เคฐिเคฏा เคเคฐเคคा เคนै। เคช्เคฐौเคฆ्เคฏोเคिเคी เคिเคธी เคธเคฎाเค เคे เคธांเคธ्เคृเคคिเค เคตिเคाเคธ เคे เคธ्เคคเคฐ เคी เคธूเคเค เคนोเคคी เคนै। เคฎाเคจเคต เคช्เคฐเคृเคคि เคे เคจिเคฏเคฎों เคो เคฌेเคนเคคเคฐ เคขंเค เคธे เคธเคฎเคเคจे เคे เคฌाเคฆ เคนी เคช्เคฐौเคฆ्เคฏोเคिเคी เคा เคตिเคाเคธ เคเคฐ เคชाเคฏा। เคเคฆाเคนเคฐเคฃाเคฐ्เคฅ, เคเคฐ्เคทเคฃ เคเคฐ เคเคท्เคฎा เคी เคธंเคเคฒ्เคชเคจाเคं เคจे เค เค्เคจि เคी เคोเค เคฎें เคนเคฎाเคฐी เคธเคนाเคฏเคคा เคी। เคเคธी เคช्เคฐเคाเคฐ เคกी.เคเคจ.เค. เคเคฐ เคเคจुเคตांเคถिเคी เคे เคฐเคนเคธ्เคฏों เคी เคธเคฎเค เคจे เคนเคฎें เค เคจेเค เคฌीเคฎाเคฐिเคฏों เคชเคฐ เคตिเคเคฏ เคชाเคจे เคे เคฏोเค्เคฏ เคฌเคจाเคฏा। เค เคงिเค เคคीเคต्เคฐ เคเคคि เคธे เคเคฒเคจे เคตाเคฒे เคฏाเคจ เคตिเคเคธिเคค เคเคฐเคจे เคे เคฒिเค เคนเคฎ เคตाเคฏु เคเคคि เคे เคจिเคฏเคฎों เคा เคช्เคฐเคฏोเค เคเคฐเคคे เคนैं। เคเคช เคฆेเค เคธเคเคคे เคนैं เคि เคช्เคฐเคृเคคि เคा เค्เคाเคจ เคช्เคฐौเคฆ्เคฏोเคिเคी เคो เคตिเคเคธिเคค เคเคฐเคจे เคे เคฒिเค เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคนै เคเคฐ เคช्เคฐौเคฆ्เคฏोเคिเคी เคฎเคจुเคท्เคฏ เคชเคฐ เคชเคฐ्เคฏाเคตเคฐเคฃ เคी เคฌंเคฆिเคถों เคो เคเคฎ เคเคฐเคคी เคนै।
Q 21 (เค) เคชเคฐ्เคฏเคเคจ เคเคเคฐ्เคทเคฃ
เคเคฒเคตाเคฏु : เค ंเคกे เคช्เคฐเคฆेเคถों เคे เค เคงिเคांเคถ เคฒोเค เคชुเคฒिเคจ เคตिเคถ्เคฐाเคฎ เคे เคฒिเค เคเคท्เคฃ เคต เคงूเคชเคฆाเคฐ เคฎौเคธเคฎ เคी เค เคชेเค्เคทा เคเคฐเคคे เคนैं। เคฆเค्เคทिเคฃी เคฏूเคฐोเคช เคเคฐ เคญूเคฎเคง्เคฏเคธाเคเคฐीเคฏ เค्เคทेเคค्เคฐों เคฎें เคชเคฐ्เคฏเคเคจ เคे เคฎเคนเคค्เคค्เคต เคा เคฏเคน เคเค เคฎुเค्เคฏ เคाเคฐเคฃ เคนै। เค เคตเคाเคถ เคे เคถीเคฐ्เคท เคฎौเคธเคฎ เคฎें เคฏूเคฐोเคช เคे เค เคจ्เคฏ เคญाเคों เคी เค เคชेเค्เคทा เคญूเคฎเคง्เคฏเคธाเคเคฐीเคฏ เคเคฒเคตाเคฏु เคฎें เคฒเคเคญเค เคธเคคเคค เคँเคा เคคाเคชเคฎाเคจ, เคงूเคช เคी เคฒंเคฌी เค เคตเคงि เคเคฐ เคจिเคฎ्เคจ เคตเคฐ्เคทा เคी เคฆเคถाเคँ เคนोเคคी เคนैं। เคถीเคคเคाเคฒीเคจ เค เคตเคाเคถ เคा เคเคจंเคฆ เคฒेเคจे เคตाเคฒे เคฒोเคों เคी เคตिเคถिเคท्เค เคเคฒเคตाเคฏเคตी เฅเคฐूเคฐเคคें เคนोเคคी เคนैं, เคैเคธे เคฏा เคคो เค เคชเคจी เคृเคน-เค्เคทेเคค्เคฐों เคी เคคुเคฒเคจा เคฎें เคँเคे เคคाเคชเคฎाเคจ เค เคฅเคตा เคธ्เคींเค เคे เคฒिเค เค เคจुเคूเคฒ เคนिเคฎाเคตเคฐเคฃ।
เคญू-เคฆृเคถ्เคฏ : เคเค เคฒोเค เคเคเคฐ्เคทिเคค เคเคฐเคจे เคตाเคฒे เคชเคฐ्เคฏाเคตเคฐเคฃ เคฎें เค เคตเคाเคถ เคฌिเคคाเคจा เคชเคธंเคฆ เคเคฐเคคे เคนैं, เคिเคธเคा เคช्เคฐाเคฏः เค เคฐ्เคฅ เคนोเคคा เคนै เคชเคฐ्เคตเคค, เคीเคฒें, เคฆเคฐ्เคถเคจीเคฏ เคธเคฎुเคฆ्เคฐी เคคเค เคเคฐ เคฎเคจुเคท्เคฏ เคฆ्เคตाเคฐा เคชूเคฐ्เคฃ เคฐूเคช เคธे เค เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคिเคค เคญू-เคฆृเคถ्เคฏ।
เคเคคिเคนाเคธ เคเคตं เคเคฒा : เคिเคธी เค्เคทेเคค्เคฐ เคे เคเคคिเคนाเคธ เคเคฐ เคเคฒा เคฎें เคธंเคญाเคตिเคค เคเคเคฐ्เคทเคฃ เคนोเคคा เคนै। เคฒोเค เคช्เคฐाเคीเคจ เคเคฐ เคธुंเคฆเคฐ เคจเคเคฐों, เคชुเคฐाเคคเคค्เคต เคे เคธ्เคฅाเคจों เคชเคฐ เคाเคคे เคนैं เคเคฐ เคिเคฒों, เคฎเคนเคฒों เคเคฐ เคिเคฐिเคाเคเคฐों เคो เคฆेเคเคเคฐ เคเคจंเคฆ เคเค ाเคคे เคนैं।
เคธंเคธ्เคृเคคि เคเคฐ เค เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा : เคฎाเคจเคตเคाเคคीเคฏ เคเคฐ เคธ्เคฅाเคจीเคฏ เคฐीเคคिเคฏों เคो เคชเคธंเคฆ เคเคฐเคจे เคตाเคฒों เคो เคชเคฐ्เคฏเคเคจ เคฒुเคญाเคคा เคนै। เคฏเคฆि เคोเค เคช्เคฐเคฆेเคถ เคชเคฐ्เคฏเคเคों เคी เฅเคฐूเคฐเคคों เคो เคธเคธ्เคคे เคฆाเคฎ เคฎें เคชूเคฐा เคเคฐเคคा เคนै เคคो เคตเคน เค เคค्เคฏंเคค เคฒोเคเคช्เคฐिเคฏ เคนो เคाเคคा เคนै। ‘เคเคฐों เคฎें เคฐुเคเคจा’ เคเค เคฒाเคญเคฆाเคฏเค เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคฌเคจ เคเคฐ เคเคญเคฐा เคนै เคैเคธे เคि เคोเคตा เคฎें เคนेเคฐीเคेเฅ เคนोเคฎ्เคธ เคคเคฅा เคเคฐ्เคจाเคเค เคฎें เคฎैเคกीเคेเคฐे เคเคฐ เคूเคฐ्เค।
เค เคฅเคตा
(เค) เคชเคฐ्เคฏเคเคจ เคเค เคฏाเคค्เคฐा เคนै เคो เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคी เคฌเคाเคฏ เคช्เคฐเคฎोเคฆ เคे เคเคฆ्เคฆेเคถ्เคฏों เคे เคฒिเค เคी เคाเคคी เคนै। เคुเคฒ เคชंเคीเคृเคค เคฐोเฅเคाเคฐों เคคเคฅा เคुเคฒ เคฐाเคเคธ्เคต (เคธเคเคฒ เคเคฐेเคฒू เคเคค्เคชाเคฆ เคा 40 เคช्เคฐเคคिเคถเคค) เคी เคฆृเคท्เคि เคธे เคฏเคน เคตिเคถ्เคต เคा เค เคेเคฒा เคธเคฌเคธे เคฌเฅा (25 เคเคฐोเฅ) เคคृเคคीเคฏเค เค्เคฐिเคฏाเคเคฒाเคช เคฌเคจ เคเคฏा เคนै। เคเคจเคे เค เคคिเคฐिเค्เคค เคชเคฐ्เคฏเคเคों เคे เคเคตाเคธ, เคญोเคเคจ, เคชเคฐिเคตเคนเคจ, เคฎเคจोเคฐंเคเคจ เคคเคฅा เคตिเคถेเคท เคฆुเคाเคจों เคैเคธी เคธेเคตा เคเคชเคฒเคฌ्เคง เคเคฐाเคจे เคे เคฒिเค เค เคจेเค เคธ्เคฅाเคจीเคฏ เคต्เคฏเค्เคคिเคฏों เคो เคจिเคฏुเค्เคค เคिเคฏा เคाเคคा เคนै।
Q 22 เคคांเคฌा (Copper), เคเค เค เคค्เคฏंเคค เคเคชเคฏोเคी เค เคฒौเคน เคงाเคคु เคนै। เคฏเคน เคเค เคฎिเคถ्เคฐเคฏोเค्เคฏ, เคเคाเคคเคตเคฐ्เคงเคฏ เคคเคฅा เคคเคจ्เคฏ เคงाเคคु เคนै। เคคांเคฌा เคคाเคช เคเคฐ เคตिเคฆ्เคฏुเคค เคा เคเคค्เคคเคฎ เคธुเคाเคฒเค เคนै। เคตिเคฆ्เคฏुเคค เคเคฆ्เคฏोเค เคे เคฒिเค เคคांเคฌा เคธเคฌเคธे เค เคจिเคตाเคฐ्เคฏ เค เคฅเคตा เค เคชเคฐिเคนाเคฐ्เคฏ เคงाเคคु เคนै, เค्เคฏोंเคि เคตिเคฆ्เคฏुเคค เคเคฆ्เคฏोเค เคฎें เคฌเคจเคจे เคตाเคฒे เค เคงिเคांเคถ เคเคชเคเคฐเคฃ เคคांเคฌे เคे เคเคชเคฏोเค เคी เคธเคนाเคฏเคคा เคธे เคนी เคฌเคจเคคे เคนैं।
Q 23 (เค) 1901 เคธे 1921 เคी เค เคตเคงि เคो เคญाเคฐเคค เคी เคเคจเคธंเค्เคฏा เคी เคตृเคฆ्เคงि เคी เคฐूเคฆ्เคง เค เคฅเคตा เคธ्เคฅिเคฐ เคช्เคฐाเคตเคธ्เคฅा เคเคนा เคाเคคा เคนै เค्เคฏोंเคि เคเคธ เค เคตเคงि เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคฆเคฐ เค เคค्เคฏंเคค เคจिเคฎ्เคจ เคฅी, เคฏเคนाँ เคคเค เคि 1911- 1921 เคे เคฆौเคฐाเคจ เคเคฃाเคค्เคฎเค เคตृเคฆ्เคงि เคฆเคฐ เคฆเคฐ्เค เคी เคเค। เคเคจ्เคฎ เคฆเคฐ เคเคฐ เคฎृเคค्เคฏु เคฆเคฐ เคฆोเคจों เคँเคे เคฅे เคिเคธเคธे เคตृเคฆ्เคงि เคฆเคฐ เคจिเคฎ्เคจ เคฌเคจी เคฐเคนी। เคจिเคฎ्เคจ เคธ्เคตाเคธ्เคฅ्เคฏ เคเคตं เคिเคिเคค्เคธा เคธेเคตाเคँ, เค เคงिเคเคคเคฐ เคฒोเคों เคी เคจिเคฐเค्เคทเคฐเคคा, เคญोเคเคจ เคเคฐ เค เคจ्เคฏ เคเคงाเคฐเคญूเคค เคเคตเคถ्เคฏเคเคคाเคं เคा เค เคชเคฐ्เคฏाเคช्เคค เคตिเคคเคฐเคฃ เคเคธ เค เคตเคงि เคฎें เคฎोเคे เคคौเคฐ เคชเคฐ เคเค्เค เคเคจ्เคฎ เคเคฐ เคฎृเคค्เคฏु เคฆเคฐों เคे เคฒिเค เคเคค्เคคเคฐเคฆाเคฏी เคฅे।
เค เคฅเคตा
(เค) 1951-81 เคे เคฆเคถเคों เคो เคญाเคฐเคค เคฎें เคเคจเคธंเค्เคฏा เคตिเคธ्เคซोเค เคी เค เคตเคงि เคे เคฐूเคช เคฎें เคाเคจा เคाเคคा เคนै। เคฏเคน เคฆेเคถ เคฎें เคฎृเคค्เคฏु เคฆเคฐ เคฎें เคคीเคต्เคฐ เคน्เคฐाเคธ เคเคฐ เคเคจเคธंเค्เคฏा เคी เคเค्เค เคช्เคฐเคเคจเคจ เคฆเคฐ เคे เคाเคฐเคฃ เคนुเค। เคเคธเคค เคตाเคฐ्เคทिเค เคตृเคฆ्เคงि เคฆเคฐ 2.2 เคช्เคฐเคคिเคถเคค เคคเค เคँเคी เคฐเคนी। เคธ्เคตเคคंเคค्เคฐเคคा เคช्เคฐाเคช्เคคि เคे เคฌाเคฆ เคฏเคนी เคตเคน เค เคตเคงि เคฅी เคिเคธเคฎें เคเค เคेंเคฆ्เคฐीเคृเคค เคจिเคฏोเคเคจ เคช्เคฐเค्เคฐिเคฏा เคे เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคธे เคตिเคाเคธाเคค्เคฎเค เคाเคฐ्เคฏों เคो เคเคฐंเคญ เคिเคฏा เคเคฏा। เค เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคธुเคงเคฐเคจे เคฒเคी เคिเคธเคธे เค เคงिเคांเคถ เคฒोเคों เคे เคीเคตเคจ เคी เคฆเคถाเคं เคฎें เคธुเคงाเคฐ เคธुเคจिเคถ्เคिเคค เคนुเค। เคชเคฐिเคฃाเคฎเคธ्เคตเคฐूเคช เคเคจเคธंเค्เคฏा เคी เคช्เคฐाเคृเคคिเค เคตृเคฆ्เคงि เคเค्เค เคเคฐ เคตृเคฆ्เคงि เคฆเคฐ เคเค्เคเคคเคฐ เคนुเค। เคเคจ เคธเคฌเคे เค เคคिเคฐिเค्เคค เคคिเคฌ्เคฌเคคिเคฏों, เคฌांเค्เคฒाเคฆेเคถिเคฏों, เคจेเคชाเคฒिเคฏों เคो เคฆेเคถ เคฎें เคฒाเคจे เคตाเคฒे เคฌ\เฅเคคे เค ंเคคเคฐ्เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคช्เคฐเคตाเคธ เคเคฐ เคฏเคนाँ เคคเค เคि เคชाเคिเคธ्เคคाเคจ เคธे เคเคจे เคตाเคฒे เคฒोเคों เคจे เคญी เคเค्เค เคตृเคฆ्เคงि เคฆเคฐ เคฎें เคฏोเคเคฆाเคจ เคฆिเคฏा।
Q 24 เคฎाเคจเคต เคตिเคाเคธ เคी เคธเคฎเคธ्เคฏा เคो เคฆेเคเคจे เคे เค เคจेเค เคขंเค เคนैं। เคुเค เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคเคชाเคเคฎ เคนैं (เค) เคเคฏ เคเคชाเคเคฎ (เค)เคเคฒ्เคฏाเคฃ เคเคชाเคเคฎ (เค) เคจ्เคฏूเคจเคคเคฎ เคเคตเคถ्เคฏเคเคคा เคเคชाเคเคฎ (เค) เค्เคทเคฎเคคा เคเคชाเคเคฎ
1. เคเคงाเคฐเคญूเคค เคเคตเคถ्เคฏเคเคคा เคเคชाเคเคฎ :- เคฏเคน เคเคชाเคเคฎ เคฎूเคฒ เคฐूเคช เคธे เค ंเคคเคฐ्เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคถ्เคฐเคฎ เคธंเคเค เคจ (ILO - International Labour Organization) เคी เคฆेเคจ เคนै। เคเคธเคฎें เคฎाเคจเคต เคตिเคाเคธ เคे เคฒिเค เคเคฐूเคฐी เคเคน เคจ्เคฏूเคจเคคเคฎ เคเคตเคถ्เคฏเคเคคाเคं เคฏाเคจि เคฎूเคฒเคญूเคค เคเคฐूเคฐเคคों (Basic Needs), เคैเคธे –
(i) เคธ्เคตाเคธ्เคฅ्เคฏ (ii) เคถिเค्เคทा (iii) เคญोเคเคจ (iv) เคเคฒाเคชूเคฐ्เคคि (v) เคธ्เคตเค्เคเคคा เคเคฐ (vi) เคเคตाเคธ เคा เคฎूเคฒ्เคฏांเคเคจ เคिเคฏा เคाเคคा เคนै
2. เค्เคทเคฎเคคा เคเคชाเคเคฎ :- เคเคธ เคเคชाเคเคฎ เคा เคธเคฎเคฐ्เคฅเคจ เคช्เคฐो. เค เคฎเคฐ्เคค्เคฏ เคธेเคจ เคจे เคिเคฏा เคนै। เคเคธเคे เค เคจुเคธाเคฐ เค्เคทเคฎเคคाเคं เคे เคตिเคाเคธ เคे เคฌिเคจा เคฎเคจुเคท्เคฏ เคธंเคธाเคงเคจों เคคเค เคจเคนीं เคชเคนुंเค เคธเคเคคा เคนै। เค्เคทเคฎเคคाเคं เคा เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เคนी เคฎाเคจเคต เคตिเคाเคธ เคी เคुंเคी (KEY of HUMAN DEVELOPMENT) เคนै
Q 25 (เค) เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคธंเคคुเคฒเคจ, เคเค เคฆेเคถ เคे เคฆ्เคตाเคฐा เค เคจ्เคฏ เคฆेเคถों เคो เคเคฏाเคค เคเคตं เคเคธी เคช्เคฐเคाเคฐ เคจिเคฐ्เคฏाเคค เคी เคเค เคตเคธ्เคคुเคं เคเคตं เคธेเคตाเคं เคी เคฎाเคค्เคฐा (เคชเคฐिเคฎाเคฃ) เคा เคช्เคฐเคฒेเคเคจ เคเคฐเคคा เคนै। เคฏเคฆि เคเคฏाเคค เคा เคฎूเคฒ्เคฏ, เคฆेเคถ เคे เคจिเคฐ्เคฏाเคค เคฎूเคฒ्เคฏ เคी เค เคชेเค्เคทा เค เคงिเค เคนै เคคो เคฆेเคถ เคा เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคธंเคคुเคฒเคจ เคเคฃाเคค्เคฎเค เค เคฅเคตा เคช्เคฐเคคिเคूเคฒ เคนै। เคฏเคฆि เคจिเคฐ्เคฏाเคค เคा เคฎूเคฒ्เคฏ, เคเคฏाเคค เคे เคฎूเคฒ्เคฏ เคी เคคुเคฒเคจा เคฎें เค เคงिเค เคนै เคคो เคฆेเคถ เคा เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคธंเคคुเคฒเคจ เคงเคจाเคค्เคฎเค เค เคฅเคตा เค เคจुเคूเคฒ เคนै। เคเค เคเคฃाเคค्เคฎเค เคธंเคคुเคฒเคจ เคा เค เคฐ्เคฅ เคนोเคा เคि เคฆेเคถ เคตเคธ्เคคुเคं เคे เค्เคฐเคฏ เคชเคฐ เคเคธเคธे เค เคงिเค เคต्เคฏเคฏ เคเคฐเคคा เคนै เคिเคคเคจा เคि เค เคชเคจे เคธाเคฎाเคจों เคे เคตिเค्เคฐเคฏ เคธे เค เคฐ्เคिเคค เคเคฐเคคा เคนै। เคฏเคน เค ंเคคिเคฎ เคฐूเคช เคฎें เคตिเคค्เคคीเคฏ เคธंเคเคฏ เคी เคธเคฎाเคช्เคคि เคो เค เคญिเคช्เคฐेเคฐिเคค เคเคฐเคคा เคนै।
เคตिเคถ्เคต เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคธंเคเค เคจ
1948 เคฎें เคตिเคถ्เคต เคो เคเค्เค เคธीเคฎा เคถुเคฒ्เค เคเคฐ เคตिเคญिเคจ्เคจ เคช्เคฐเคाเคฐ เคी เค เคจ्เคฏ เคฌाเคงाเคं เคธे เคฎुเค्เคค เคเคฐाเคจे เคนेเคคु เคुเค เคฆेเคถों เคे เคฆ्เคตाเคฐा เคเคจเคฐเคฒ เคเค्เคฐीเคฎेंเค เค ॉเคจ เค्เคฐेเคก เคंเคก เคैเคฐिเคซ (GATT) เคा เคเค เคจ เคिเคฏा เคเคฏा। 1994 เคฎें เคธเคฆเคธ्เคฏ เคฆेเคถों เคे เคฆ्เคตाเคฐा เคฐाเคท्เค्เคฐों เคे เคฌीเค เคฎुเค्เคค เคเคตं เคจिเคท्เคชเค्เคท เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคो เคฌเฅा เคช्เคฐोเคจ्เคจเคค เคเคฐเคจे เคे เคฒिเค เคเค เคธ्เคฅाเคฏी เคธंเคธ्เคฅा เคे เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เคा เคจिเคถ्เคเคฏ เคिเคฏा เคเคฏा เคฅा เคคเคฅा เคเคจเคตเคฐी 1995 เคธे (GATT) เคो เคตिเคถ्เคต เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคธंเคเค เคจ (WTO) เคฎें เคฐूเคชांเคคเคฐिเคค เคเคฐ เคฆिเคฏा เคเคฏा।
เคตिเคถ्เคต เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคธंเคเค เคจ เคเคเคฎाเคค्เคฐ เคเคธा เค ंเคคเคฐ्เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคธंเคเค เคจ เคนै เคो เคฐाเคท्เค्เคฐों เคे เคฎเคง्เคฏ เคตैเคถ्เคตिเค เคจिเคฏเคฎों เคा เคต्เคฏเคตเคนाเคฐ เคเคฐเคคा เคนै। เคฏเคน เคตिเคถ्เคตเคต्เคฏाเคชी เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคคंเคค्เคฐ เคे เคฒिเค เคจिเคฏเคฎों เคो เคจिเคฏเคค เคเคฐเคคा เคนै เคเคฐ เคเคธเคे เคธเคฆเคธ्เคฏ เคฆेเคถों เคे เคฎเคง्เคฏ เคตिเคตाเคฆों เคा เคจिเคชเคाเคฐा เคเคฐเคคा เคนै। เคตिเคถ्เคต เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคธंเคเค เคจ เคฆूเคฐเคธंเคाเคฐ เคเคฐ เคฌैंเคिंเค เคैเคธी เคธेเคตाเคं เคคเคฅा เค เคจ्เคฏ เคตिเคทเคฏों เคैเคธे เคฌौเคฆ्เคงिเค เคธंเคชเคฆा เค เคงिเคाเคฐ เคे เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคो เคญी เค เคชเคจे เคाเคฐ्เคฏों เคฎें เคธเคฎ्เคฎिเคฒिเคค เคเคฐเคคा เคนै। เคเคจ เคฒोเคों เคे เคฆ्เคตाเคฐा เคตिเคถ्เคต เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคธंเคเค เคจ เคी เคเคฒोเคเคจा เคเคตं เคตिเคฐोเคง เคिเคฏा เคเคฏा เคนै เคो เคฎुเค्เคค เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคเคฐ เค เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคे เคญूเคฎंเคกเคฒीเคเคฐเคฃ เคे เคช्เคฐเคญाเคตों เคธे เคชเคฐेเคถाเคจ เคนैं। เคเคธ เคชเคฐ เคคเคฐ्เค เคिเคฏा เคเคฏा เคนै เคि เคฎुเค्เคค เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคเคฎ เคฒोเคों เคे เคीเคตเคจ เคो เค เคงिเค เคธंเคชเคจ्เคจ เคจเคนीं เคฌเคจाเคคा। เคงเคจी เคฆेเคถों เคो เคเคฐ เค เคงिเค เคงเคจी เคฌเคจाเคเคฐ เคฏเคน เคตाเคธ्เคคเคต เคฎें เคเคฐीเคฌ เคเคฐ เค เคฎीเคฐ เคे เคฌीเค เคी เคाเค เคो เคฌเฅा เคฐเคนा เคนै।
เคเคธा เคเคธเคฒिเค เคนै เค्เคฏोंเคि เคตिเคถ्เคต เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคธंเคเค เคจ เคฎें เคช्เคฐเคญाเคตเคถाเคฒी เคฐाเคท्เค्เคฐ เคेเคตเคฒ เค เคชเคจे เคตाเคฃिเค्เคฏिเค เคนिเคคों เคชเคฐ เคง्เคฏाเคจ เคेंเคฆ्เคฐिเคค เคเคฐเคคे เคนैं। เคเคธเคे เค เคคिเคฐिเค्เคค เค เคจेเค เคตिเคเคธिเคค เคฆेเคถों เคจे เค เคชเคจे เคฌाเฅाเคฐों เคो เคตिเคเคธिเคค เคฆेเคถों เคे เคเคค्เคชाเคฆों เคे เคฒिเค เคชूเคฐी เคคเคฐเคน เคธे เคจเคนीं เคोเคฒा เคนै। เคฏเคน เคญी เคคเคฐ्เค เคฆिเคฏा เคाเคคा เคนै เคि เคธ्เคตाเคธ्เคฅ्เคฏ, เคถ्เคฐเคฎिเคों เคे เค เคงिเคाเคฐ, เคฌाเคฒ เคถ्เคฐเคฎ เคเคฐ เคชเคฐ्เคฏाเคตเคฐเคฃ เคैเคธे เคฎुเคฆ्เคฆों เคी เคเคชेเค्เคทा เคी เคเค เคนै।
เค เคฅเคตा
(เค) เค ंเคคเคฐ्เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคे เคเคงाเคฐ
(i) เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคธंเคธाเคงเคจों เคฎें เคญिเคจ्เคจเคคा : เคญौเคคिเค เคธंเคฐเคเคจा เคैเคธे เคि เคญूเคตिเค्เคाเคจ, เคเค्เคाเคตเค, เคฎृเคฆा เคต เคเคฒเคตाเคฏु เคฎें เคญिเคจ्เคจเคคा เคे เคाเคฐเคฃ เคตिเคถ्เคต เคे เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคธंเคธाเคงเคจ เค เคธเคฎाเคจ เคฐूเคช เคธे เคตिเคชเคฐीเคค เคนैं।
(เค) เคญौเคोเคฒिเค เคธंเคฐเคเคจा เคเคจिเค เคธंเคธाเคงเคจ เคเคงाเคฐ เคो เคจिเคฐ्เคงाเคฐिเคค เคเคฐเคคी เคนै เคเคฐ เคงเคฐाเคคเคฒीเคฏ เคตिเคญिเคจ्เคจเคคाเคँ เคซเคธเคฒों เคต เคชเคถुเคं เคी เคตिเคตिเคงเคคा เคธुเคจिเคถ्เคिเคค เคเคฐเคคी เคนैं। เคจिเคฎ्เคจ เคญूเคฎिเคฏों เคฎें เคृเคทि-เคธंเคญाเคต्เคฏเคคा เค เคงिเค เคนोเคคी เคนै। เคชเคฐ्เคตเคค เคชเคฐ्เคฏเคเคों เคो เคเคเคฐ्เคทिเคค เคเคฐเคคे เคนैं เคเคฐ เคชเคฐ्เคฏเคเคจ เคो เคฌเฅाเคตा เคฆेเคคे เคนैं।
(เค) เคเคจिเค เคธंเคธाเคงเคจ เคธंเคชूเคฐ्เคฃ เคตिเคถ्เคต เคฎे เค เคธเคฎाเคจ เคฐूเคช เคธे เคตिเคคเคฐिเคค เคนैं। เคเคจिเค เคธंเคธाเคงเคจों เคी เคเคชเคฒเคฌ्เคงเคคा เคเคฆ्เคฏोเคिเค เคตिเคाเคธ เคा เคเคงाเคฐ เคช्เคฐเคฆाเคจ เคเคฐเคคी เคนै।
(เค) เคเคฒเคตाเคฏु เคिเคธी เคฆिเค เคนुเค เค्เคทेเคค्เคฐ เคฎें เคीเคตिเคค เคฐเคน เคाเคจे เคตाเคฒे เคชाเคฆเคช เคต เคตเคจ्เคฏ เคाเคค เคे เคช्เคฐเคाเคฐ เคो เคช्เคฐเคญाเคตिเคค เคเคฐเคคी เคนै। เคฏเคน เคตिเคญिเคจ्เคจ เคเคค्เคชाเคฆों เคी เคตिเคตिเคงเคคा เคो เคญी เคธुเคจिเคถ्เคिเคค เคเคฐเคคी เคนै, เคเคฆाเคนเคฐเคฃเคคः เคเคจ-เคเคค्เคชाเคฆเคจ เค ंเคกे เค्เคทेเคค्เคฐों เคฎें เคนी เคนो เคธเคเคคा เคนै; เคेเคฒा, เคฐเคฌเฅ เคคเคฅा เคเคนเคตा เคเคท्เคฃ เคเคिเคฌंเคงीเคฏ เค्เคทेเคค्เคฐों เคฎें เคนी เคเค เคธเคเคคे เคนैं।
(ii) เคเคจเคธंเค्เคฏा เคाเคฐเค : เคตिเคญिเคจ्เคจ เคฆेเคถों เคฎें เคเคจเคธंเค्เคฏा เคे เคเคाเคฐ, เคตिเคคเคฐเคฃ เคคเคฅा เคเคธเคी เคตिเคตिเคงเคคा เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคी เคเค เคตเคธ्เคคुเคं เคे เคช्เคฐเคाเคฐ เคเคฐ เคฎाเคค्เคฐा เคो เคช्เคฐเคญाเคตिเคค เคเคฐเคคे เคนैं।
(เค) เคธांเคธ्เคृเคคिเค เคाเคฐเค : เคตिเคถिเคท्เค เคธंเคธ्เคृเคคिเคฏों เคฎें เคเคฒा เคคเคฅा เคนเคธ्เคคเคถिเคฒ्เคช เคे เคตिเคญिเคจ्เคจ เคฐूเคช เคตिเคเคธिเคค เคนुเค เคนैं เคिเคจ्เคนें เคตिเคถ्เคต-เคญเคฐ เคฎें เคธเคฐाเคนा เคाเคคा เคนै। เคเคฆाเคนเคฐเคฃเคธ्เคตเคฐूเคช เคीเคจ เคฆ्เคตाเคฐा เคเคค्เคชाเคฆिเคค เคเคค्เคคเคฎ เคोเคि เคा เคชॉเคฐ्เคธเคฒिเคจ (เคीเคจी เคฎिเค्เคी เคा เคฌเคฐ्เคคเคจ) เคคเคฅा เคฌ्เคฐोเคेเคก (เคिเคฎเคाเคฌ-เคเคฐीเคฆाเคฐ เคฏा เคฌूเคेเคฆाเคฐ เคเคชเฅा)। เคเคฐाเคจ เคे เคाเคฒीเคจ เคช्เคฐเคธिเคฆ्เคง เคนैं, เคเคฌเคि เคเคค्เคคเคฐी เค เคซ्เคฐीเคा เคा เคเคฎเฅे เคा เคाเคฎ เคเคฐ เคंเคกोเคจेเคถिเคฏाเค เคฌเคिเค (เคींเค เคตाเคฒा) เคตเคธ्เคค्เคฐ เคฌเคนुเคฎूเคฒ्เคฏ เคนเคธ्เคคเคถिเคฒ्เคช เคนैं।
(เค) เคเคจเคธंเค्เคฏा เคा เคเคाเคฐ : เคธเคเคจ เคฌเคธाเคต เคตाเคฒे เคฆेเคถों เคฎें เคंเคคเคฐिเค เคต्เคฏाเคชाเคฐ เค เคงिเค เคนै เคเคฌเคि เคฌाเคน्เคฐเคฏ เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคเคฎ เคชเคฐिเคฎाเคฃ เคตाเคฒा เคนोเคคा เคนै, เค्เคฏोंเคि เคृเคทीเคฏ เคเคฐ เคเคฆ्เคฏोเคिเค เคเคค्เคชाเคฆों เคा เค เคงिเคांเคถ เคญाเค เคธ्เคฅाเคจीเคฏ เคฌाเฅाเคฐों เคฎें เคนी เคเคช เคाเคคा เคนै। เคเคจเคธंเค्เคฏा เคा เคीเคตเคจ เคธ्เคคเคฐ เคฌेเคนเคคเคฐ เคुเคฃเคตเคค्เคคा เคตाเคฒे เคเคฏाเคคिเคค เคเคค्เคชाเคฆों เคी เคฎाँเค เคो เคจिเคฐ्เคงाเคฐिเคค เคเคฐเคคा เคนै เค्เคฏोंเคि เคจिเคฎ्เคจ เคीเคตเคจ เคธ्เคคเคฐ เคे เคธाเคฅ เคेเคตเคฒ เคुเค เคฒोเค เคนी เคฎเคนँเคी เคเคฏाเคคिเคค เคตเคธ्เคคुเคँ เคเคฐीเคฆ เคชाเคจे เคฎें เคธเคฎเคฐ्เคฅ เคนोเคคे เคนैं।
(iii) เคเคฐ्เคฅिเค เคตिเคाเคธ เคी เคช्เคฐाเคตเคธ्เคฅा : เคฆेเคถों เคे เคเคฐ्เคฅिเค เคตिเคाเคธ เคी เคตिเคญिเคจ्เคจ เค เคตเคธ्เคฅाเคं เคฎें เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคी เคเค เคตเคธ्เคคुเคं เคा เคธ्เคตเคญाเคต (เคช्เคฐเคाเคฐ) เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคिเคค เคนो เคाเคคा เคนै। เคृเคทि เคी เคฆृเคท्เคि เคธे เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคฆेเคถों เคฎें, เคตिเคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เคी เคตเคธ्เคคुเคं เคे เคฒिเค เคृเคทि เคเคค्เคชाเคฆों เคा เคตिเคจिเคฎเคฏ เคिเคฏा เคाเคคा เคนै, เคเคฌเคि เคเคฆ्เคฏोเคिเค เคฐाเคท्เค्เคฐ เคฎเคถीเคจเคฐी เคเคฐ เคจिเคฐ्เคฎिเคค เคเคค्เคชाเคฆों เคा เคจिเคฐ्เคฏाเคค เคเคฐเคคे เคนैं เคคเคฅा เคाเคฆ्เคฏाเคจ्เคจ เคคเคฅा เค เคจ्เคฏ เคเค्เคे เคชเคฆाเคฐ्เคฅों เคा เคเคฏाเคค เคเคฐเคคे เคนैं।
(iv) เคตिเคฆेเคถी เคจिเคตेเคถ เคी เคธीเคฎा : เคตिเคฆेเคถी เคจिเคตेเคถ เคตिเคाเคธเคถीเคฒ เคฆेเคถों เคฎें เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคो เคฌเฅाเคตा เคฆे เคธเคเคคा เคนै เคिเคจเคे เคชाเคธ เคเคจเคจ, เคช्เคฐเคตेเคงเคจ เคฆ्เคตाเคฐा เคคेเคฒ-เคเคจเคจ, เคญाเคฐी เค เคญिเคฏांเคค्เคฐिเคी, เคाเค เคเคฌाเฅ เคคเคฅा เคฌाเคเคตाเคจी เคृเคทि เคे เคตिเคाเคธ เคे เคฒिเค เคเคตเคถ्เคฏเค เคชूँเคी เคा เค เคญाเคต เคนै। เคตिเคाเคธเคถीเคฒ เคฆेเคถों เคฎें เคेเคธे เคชूँเคी เคช्เคฐเคงाเคจ เคเคฆ्เคฏोเคों เคे เคตिเคाเคธ เคฆ्เคตाเคฐा เคเคฆ्เคฏोเคिเค เคฐाเคท्เค्เคฐ เคाเคฆ्เคฏ เคชเคฆाเคฐ्เคฅों, เคเคจिเคों เคा เคเคฏाเคค เคธुเคจिเคถ्เคिเคค เคเคฐเคคे เคนैं เคคเคฅा เค เคชเคจे เคจिเคฐ्เคฎिเคค เคเคค्เคชाเคฆों เคे เคฒिเค เคฌाเฅाเคฐ เคจिเคฐ्เคฎिเคค เคเคฐเคคे เคนैं। เคฏเคน เคธंเคชूเคฐ्เคฃ เคเค्เคฐ เคฆेเคถों เคे เคฌीเค เคฎें เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคे เคชเคฐिเคฎाเคฃ เคो เคเคे เคฌเฅाเคคा เคนै।
(v) เคชเคฐिเคตเคนเคจ : เคชुเคฐाเคจे เคธเคฎเคฏ เคฎें เคชเคฐिเคตเคนเคจ เคे เคชเคฐ्เคฏाเคช्เคค เคเคฐ เคธเคฎुเคिเคค เคธाเคงเคจों เคा เค เคญाเคต เคธ्เคฅाเคจीเคฏ เค्เคทेเคค्เคฐों เคฎें เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคो เคช्เคฐเคคिเคฌंเคงिเคค เคเคฐเคคा เคฅा। เคेเคตเคฒ เคเค्เค เคฎूเคฒ्เคฏ เคตाเคฒी เคตเคธ्เคคुเคं, เคैเคธे-เคฐเคค्เคจ, เคฐेเคถเคฎ เคคเคฅा เคฎเคธाเคฒे เคा เคฒंเคฌी เคฆूเคฐिเคฏों เคคเค เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคिเคฏा เคाเคคा เคฅा। เคฐेเคฒ, เคธเคฎुเคฆ्เคฐी เคคเคฅा เคตाเคฏु เคชเคฐिเคตเคนเคจ เคे เคตिเคธ्เคคाเคฐ เคเคฐ เคช्เคฐเคถीเคคเคจ เคคเคฅा เคชเคฐिเคฐเค्เคทเคฃ เคे เคฌेเคนเคคเคฐ เคธाเคงเคจों เคे เคธाเคฅ, เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคจे เคธ्เคฅाเคจिเค เคตिเคธ्เคคाเคฐ เคा เค เคจुเคญเคต เคिเคฏा เคนै।
Q 26 (เค) เคฌเฅे เคชैเคฎाเคจे เคे เคเคฆ्เคฏोเค
เคฌเฅे เคชैเคฎाเคจे เคे เคเคฆ्เคฏोเค เคे เคฒिเค เคตिเคถाเคฒ เคฌाเฅाเคฐ, เคตिเคญिเคจ्เคจ เคช्เคฐเคाเคฐ เคा เคเค्เคा เคฎाเคฒ, เคถเค्เคคि เคे เคธाเคงเคจ, เคुเคถเคฒ เคถ्เคฐเคฎिเค, เคตिเคเคธिเคค เคช्เคฐौเคฆ्เคฏोเคिเคी, เค เคงिเค เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคเคตं เค เคงिเค เคชूँเคी เคी เคเคตเคถ्เคฏเคเคคा เคนोเคคी เคนै। เคชिเคเคฒे 200 เคตเคฐ्เคทों เคฎें เคเคธเคा เคตिเคाเคธ เคนुเค เคนै। เคชเคนเคฒे เคฏเคน เคเคฆ्เคฏोเค เค्เคฐेเค เคฌ्เคฐिเคेเคจ, เคธंเคฏुเค्เคค เคฐाเค्เคฏ เค เคฎेเคฐिเคा เคे เคชूเคฐ्เคตी เคญाเค เคเคตं เคฏूเคฐोเคช เคฎें เคฒเคाเค เคเค เคฅे เคชเคฐंเคคु เคตเคฐ्เคคเคฎाเคจ เคฎें เคเคธเคा เคตिเคธ्เคคाเคฐ เคตिเคถ्เคต เคे เคธเคญी เคญाเคों เคฎें เคนो เคเคฏा เคนै। เคเคจ เคเคฆ्เคฏोเคों เคฎें เคฌเฅी – เคฌเฅी เคฎเคถीเคจें, เคนเคाเคฐों เคถ्เคฐเคฎिเค, เคฌเฅी เคฎाเคค्เคฐा เคฎें เคเค्เคा เคฎाเคฒ, เคฌเฅे เคธ्เคคเคฐ เคชเคฐ เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคเคฆि เคนोเคคा เคนै। เคเคจ เคเคฆ्เคฏोเคों เคे เค ंเคคเคฐ्เคเคค เคธूเคคी เคตเคธ्เคค्เคฐ เคเคฆ्เคฏोเค, เคฒौเคน – เคเคธ्เคชाเคค เคเคฆ्เคฏोเค, เคฐเคธाเคฏเคจ เคเคฆ्เคฏोเค, เคชเคเคธเคจ เคเคฆ्เคฏोเค เคเคฆि เคเคคे เคนैं।
เคฌเฅे เคชैเคฎाเคจे เคे เคเคฆ्เคฏोเคों เคी เคตिเคถेเคทเคคाเคं -
1. เคเคจเคฎें เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคฌเฅे เคชैเคฎाเคจे เคชเคฐ เคนोเคคा เคนै।
2. เคเคจ เคเคฆ्เคฏोเคों เคฎें เคฌเฅी – เคฌเฅी เคฎเคถीเคจें เคช्เคฐเคฏुเค्เคค เคนोเคคी เคนैं।
3. เคเคจเคฎें เค เคงिเค เคชूँเคी เคी เคเคตเคถ्เคฏเคเคคा เคนोเคคी เคนै।
4. เคเคจเคฎें เคนเคाเคฐों เคถ्เคฐเคฎिเคों เคी เคเคฐूเคฐเคค เคนोเคคी เคนै।
5. เคเคจเคฎें เคตเคธ्เคคुเคं เคी เคुเคฃเคตเคค्เคคा เคชเคฐ เคตिเคถेเคท เคง्เคฏाเคจ เคฆिเคฏा เคाเคคा เคนै।
เค เคฅเคตा
(เค) เคเค्เค เคช्เคฐौเคฆ्เคฏोเคिเคी เคเคฆ्เคฏोเค เคी เคธंเคเคฒ्เคชเคจा
เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เค्เคฐिเคฏाเคं เคฎें เคเค्เค เคช्เคฐौเคฆ्เคฏोเคिเคी เคจเคตीเคจเคคเคฎ เคชीเฅी เคนै। เคเคธเคฎें เคเคจ्เคจเคค เคตैเค्เคाเคจिเค เคเคตं เคंเคीเคจिเคฏเคฐिंเค เคเคค्เคชाเคฆเคों เคा เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เคเคนเคจ เคถोเคง เคเคตं เคตिเคाเคธ เคे เคช्เคฐเคฏोเค เคฆ्เคตाเคฐा เคिเคฏा เคाเคคा เคนै। เคธंเคชूเคฐ्เคฃ เคถ्เคฐเคฎिเค เคถเค्เคคि เคा เค เคงिเคเคคเคฐ เคญाเค เคต्เคฏाเคตเคธाเคฏिเค (เคธเฅेเคฆ เคॉเคฒเคฐ) เคถ्เคฐเคฎिเคों เคा เคนोเคคा เคนै। เคฏे เคเค्เค, เคฆเค्เคท เคเคตं เคตिเคถिเคท्เค เคต्เคฏाเคตเคธाเคฏिเค เคถ्เคฐเคฎिเค เคตाเคธ्เคคเคตिเค เคเคค्เคชाเคฆเคจ (เคจीเคฒा เคॉเคฒเคฐ) เคถ्เคฐเคฎिเคों เคธे เคธंเค्เคฏा เคฎें เค เคงिเค เคนोเคคे เคนैं। เคเค्เค เคช्เคฐौเคฆ्เคฏोเคिเคी เคเคฆ्เคฏोเค เคฎें เคฏंเคค्เคฐเคฎाเคจเคต, เคंเคช्เคฏूเคเคฐ เคเคงाเคฐिเคค เคกिเฅाเคเคจ (เคैเคก) เคคเคฅा เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ, เคงाเคคु เคชिเคเคฒाเคจे เคเคตं เคถोเคงเคจ เคे เคเคฒेเค्เค्เคฐोเคจिเค เคจिเคฏंเคค्เคฐเคฃ เคเคตं เคจเค เคฐाเคธाเคฏเคจिเค เคต เคเคทเคงीเคฏ เคเคค्เคชाเคฆ เคช्เคฐเคฎुเค เคธ्เคฅाเคจ เคฐเคเคคे เคนैं।
เคเคธ เคญूเคฆृเคถ्เคฏ เคฎें เคตिเคถाเคฒ เคญเคตเคจों, เคाเคฐเคाเคจों เคเคตं เคญंเคกाเคฐ เค्เคทेเคค्เคฐों เคे เคธ्เคฅाเคจ เคชเคฐ เคเคงुเคจिเค, เคจीเคे เคธाเฅ-เคธुเคฅเคฐे, เคฌिเคเคฐे เคाเคฐ्เคฏाเคฒเคฏ เคเคตं เคช्เคฐเคฏोเคเคถाเคฒाเคँ เคฆेเคเคจे เคो เคฎिเคฒเคคी เคนैं। เคเคธ เคธเคฎเคฏ เคो เคญी เคช्เคฐाเคฆेเคถिเค เคต เคธ्เคฅाเคจीเคฏ เคตिเคाเคธ เคी เคฏोเคเคจाเคँ เคฌเคจ เคฐเคนी เคนैं เคเคจเคฎें เคจिเคฏोเคिเคค เคต्เคฏเคตเคธाเคฏ เคชाเคฐ्เค เคा เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เคिเคฏा เคा เคฐเคนा เคนै। เคตे เคเค्เค เคช्เคฐौเคฆ्เคฏोเคिเคी เคเคฆ्เคฏोเค เคो เคช्เคฐाเคฆेเคถिเค เคธंเคेंเคฆ्เคฐिเคค เคนैं, เคเคค्เคฎเคจिเคฐ्เคญเคฐ เคเคตं เคเค्เค เคตिเคถिเคท्เคเคคा เคฒिเค เคนोเคคे เคนैं เคเคจ्เคนें เคช्เคฐौเคฆ्เคฏोเคिเค เคง्เคฐुเคต เคเคนा เคाเคคा เคนै। เคธेเคจ เคซ्เคฐांเคธिเคธ्เคो เคे เคธเคฎीเคช เคธिเคฒीเคเคจ เคाเคी เคเคตं เคธिเคฏเคเคฒ เคे เคธเคฎीเคช เคธिเคฒीเคเคจ เคตเคจ เคช्เคฐौเคฆ्เคฏोเคिเค เคง्เคฐुเคต เคे เค เค्เคे เคเคฆाเคนเคฐเคฃ เคนैं।
Q 27 เคเคฒ เคธंเคญเคฐ เคช्เคฐเคฌंเคงเคจ - เคเคฒ เคธंเคญเคฐ เคช्เคฐเคฌंเคงเคจ เคธे เคคाเคค्เคชเคฐ्เคฏ, เคฎुเค्เคฏ เคฐूเคช เคธे, เคงเคฐाเคคเคฒीเคฏ เคเคฐ เคญौเคฎ เคเคฒ เคธंเคธाเคงเคจों เคे เคฆเค्เคท เคช्เคฐเคฌंเคงเคจ เคธे เคนै। เคเคธเคे เค ंเคคเคฐ्เคเคค เคฌเคนเคคे เคเคฒ เคो เคฐोเคเคจा เคเคฐ เคตिเคญिเคจ्เคจ เคตिเคงिเคฏों, เคैเคธे– เค ंเคคः เคธ्เคฐเคตเคฃ เคคाเคฒाเคฌ, เคชुเคจเคฐ्เคญเคฐเคฃ, เคुเคं เคเคฆि เคे เคฆ्เคตाเคฐा เคญौเคฎ เคเคฒ เคा เคธंเคเคฏเคจ เคเคฐ เคชुเคจเคฐ्เคญเคฐเคฃ เคถाเคฎिเคฒ เคนैं। เคเคฒ เคธंเคญเคฐ เคช्เคฐเคฌंเคงเคจ เคा เคเคฆ्เคฆेเคถ्เคฏ เคช्เคฐाเคृเคคिเค เคธंเคธाเคงเคจों เคเคฐ เคธเคฎाเค เคे เคฌीเค เคธंเคคुเคฒเคจ เคฒाเคจा เคนै। เคเคฒ-เคธंเคญเคฐ เคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคी เคธเคซเคฒเคคा เคฎुเค्เคฏ เคฐूเคช เคธे เคธंเคช्เคฐเคฆाเคฏ เคे เคธเคนเคฏोเค เคชเคฐ เคจिเคฐ्เคญเคฐ เคเคฐเคคी เคนै।
เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคเคฐ เคฐाเค्เคฏ เคธเคฐเคाเคฐों เคจे เคฆेเคถ เคฎें เคฌเคนुเคค เคธे เคเคฒ- เคธंเคญเคฐ เคตिเคाเคธ เคเคฐ เคช्เคฐเคฌंเคงเคจ เคाเคฐ्เคฏเค्เคฐเคฎ เคเคฒाเค เคนैं। เคเคจเคฎें เคธे เคुเค เคैเคฐ เคธเคฐเคाเคฐी เคธंเคเค เคจों เคฆ्เคตाเคฐा เคญी เคเคฒाเค เคा เคฐเคนे เคนैं। ‘เคนเคฐिเคฏाเคฒी’ เคेंเคฆ्เคฐ เคธเคฐเคाเคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เคช्เคฐเคตเคฐ्เคคिเคค เคเคฒ-เคธंเคญเคฐ เคตिเคाเคธ เคชเคฐिเคฏोเคเคจा เคนै เคिเคธเคा เคเคฆ्เคฆेเคถ्เคฏ เค्เคฐाเคฎीเคฃ เคเคจเคธंเค्เคฏा เคो เคชीเคจे, เคธिंเคाเค, เคฎเคค्เคธ्เคฏ เคชाเคฒเคจ เคเคฐ เคตเคจ เคฐोเคชเคฃ เคे เคฒिเค เคเคฒ เคธंเคฐเค्เคทเคฃ เคे เคฒिเค เคฏोเค्เคฏ เคฌเคจाเคจा เคนै। เคชเคฐिเคฏोเคเคจा เคฒोเคों เคे เคธเคนเคฏोเค เคธे เค्เคฐाเคฎ เคชंเคाเคฏเคคों เคฆ्เคตाเคฐा เคจिเคท्เคชाเคฆिเคค เคी เคा เคฐเคนी เคนै। เคจीเคฐू-เคฎीเคฐू (เคเคฒ เคเคฐ เคเคช) เคाเคฐ्เคฏเค्เคฐเคฎ (เคंเคง्เคฐ เคช्เคฐเคฆेเคถ เคฎें) เคเคฐ เค เคฐเคตाเคฐी เคชाเคจी เคธंเคธเคฆ (เค เคฒเคตเคฐ เคฐाเคเคธ्เคฅाเคจ เคฎें) เคे เค ंเคคเคฐ्เคเคค เคฒोเคों เคे เคธเคนเคฏोเค เคธे เคตिเคญिเคจ्เคจ เคเคฒ เคธंเค्เคฐเคนเคฃ เคธंเคฐเคเคจाเคँ เคैเคธे– เค ंเคคः เคธ्เคฐเคตเคฃ เคคाเคฒाเคฌ เคคाเคฒ (เคोเคนเฅ) เคी เคुเคฆाเค เคी เคเค เคนै เคเคฐ เคฐोเค เคฌाँเคง เคฌเคจाเค เคเค เคนैं। เคคเคฎिเคฒเคจाเคกु เคฎें เคเคฐों เคฎें เคเคฒ เคธंเค्เคฐเคนเคฃ เคธंเคฐเคเคจा เคो เคฌเคจाเคจा เคเคตเคถ्เคฏเค เคเคฐ เคฆिเคฏा เคเคฏा เคนै। เคिเคธी เคญी เคเคฎाเคฐเคค เคा เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เคฌिเคจा เคเคฒ เคธंเค्เคฐเคนเคฃ เคธंเคฐเคเคจा เคฌเคจाเค เคจเคนीं เคिเคฏा เคा เคธเคเคคा เคนै।
เคตเคฐ्เคทा เคเคฒ เคธंเค्เคฐเคนเคฃ - เคตเคฐ्เคทा เคเคฒ เคธंเค्เคฐเคนเคฃ เคตिเคญिเคจ्เคจ เคเคชเคฏोเคों เคे เคฒिเค เคตเคฐ्เคทा เคे เคเคฒ เคो เคฐोเคเคจे เคเคฐ เคเคเคค्เคฐ เคเคฐเคจे เคी เคตिเคงि เคนै। เคเคธเคा เคเคชเคฏोเค เคญूเคฎिเคเคค เคเคฒเคญृเคคों เคे เคชुเคจเคฐ्เคญเคฐเคฃ เคे เคฒिเค เคญी เคिเคฏा เคाเคคा เคนै। เคฏเคน เคเค เคเคฎ เคฎूเคฒ्เคฏ เคเคฐ เคชाเคฐिเคธ्เคฅिเคคिเคी เค เคจुเคूเคฒ เคตिเคงि เคนै เคिเคธเคे เคฆ्เคตाเคฐा เคชाเคจी เคी เคช्เคฐเคค्เคฏेเค เคฌूँเคฆ เคธंเคฐเค्เคทिเคค เคเคฐเคจे เคे เคฒिเค เคตเคฐ्เคทा เคเคฒ เคो เคจเคฒเคूเคชों, เคเคก्เคขों เคเคฐ เคुเคं เคฎें เคเคเคค्เคฐ เคिเคฏा เคाเคคा เคนै। เคตเคฐ्เคทा เคเคฒ เคธंเค्เคฐเคนเคฃ เคชाเคจी เคी เคเคชเคฒเคฌ्เคงเคคा เคो เคฌเฅाเคคा เคนै, เคญूเคฎिเคเคค เคเคฒ เคธ्เคคเคฐ เคो เคจीเคा เคนोเคจे เคธे เคฐोเคเคคा เคนै, เคซ्เคฒुเคเคฐाเคเคก เคเคฐ เคจाเคเค्เคฐेเค्เคธ เคैเคธे เคธंเคฆूเคทเคों เคो เคเคฎ เคเคฐเคे เค เคตเคฎिเคถ्เคฐเคฃ เคญूเคฎिเคเคค เคเคฒ เคी เคुเคฃเคตเคค्เคคा เคฌเฅाเคคा เคนै, เคฎृเคฆा เค เคชเคฐเคฆเคจ เคเคฐ เคฌाเฅ เคो เคฐोเคเคคा เคนै เคเคฐ เคฏเคฆि เคเคธे เคเคฒเคญृเคคों เคे เคชुเคจเคฐ्เคญเคฐเคฃ เคे เคฒिเค เคเคชเคฏोเค เคिเคฏा เคाเคคा เคนै เคคो เคคเคीเคฏ เค्เคทेเคค्เคฐों เคฎें เคฒเคตเคฃीเคฏ เคเคฒ เคे เคช्เคฐเคตेเคถ เคो เคฐोเคเคคा เคนै।
เคฆेเคถ เคฎें เคตिเคญिเคจ्เคจ เคธเคฎुเคฆाเคฏ เคฒंเคฌे เคธเคฎเคฏ เคธे เค เคจेเค เคตिเคงिเคฏों เคธे เคตเคฐ्เคทाเคเคฒ เคธंเค्เคฐเคนเคฃ เคเคฐเคคे เค เคฐเคนे เคนैं। เค्เคฐाเคฎीเคฃ เค्เคทेเคค्เคฐों เคฎें เคชเคฐंเคชเคฐाเคเคค เคตเคฐ्เคทा เคเคฒ เคธंเค्เคฐเคนเคฃ เคธเคคเคน เคธंเคเคฏเคจ เคเคฒाเคถเคฏों, เคैเคธे– เคीเคฒों, เคคाเคฒाเคฌों, เคธिंเคाเค เคคाเคฒाเคฌों เคเคฆि เคฎें เคिเคฏा เคाเคคा เคนै। เคฐाเคเคธ्เคฅाเคจ เคฎें เคตเคฐ्เคทा เคเคฒ เคธंเค्เคฐเคนเคฃ เคขाँเคे เคिเคจ्เคนें เคुंเคก เค เคฅเคตा เคाँเคा (เคเค เคขเคा เคนुเค เคญूเคฎिเคเคค เคंเคी) เคे เคจाเคฎ เคธे เคाเคจी เคाเคคी เคนै เคिเคจเคा เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เคเคฐ เค เคฅเคตा เคाँเคต เคे เคชाเคธ เคฏा เคเคฐ เคฎें เคธंเค्เคฐเคนिเคค เคตเคฐ्เคทा เคเคฒ เคो เคเคเคค्เคฐ เคเคฐเคจे เคे เคฒिเค เคिเคฏा เคाเคคा เคนै।
เคฌเคนुเคฎूเคฒ्เคฏ เคเคฒ เคธंเคธाเคงเคจ เคे เคธंเคฐเค्เคทเคฃ เคे เคฒिเค เคตเคฐ्เคทा เคเคฒ เคธंเค्เคฐเคนเคฃ เคช्เคฐเคตिเคงि เคा เคเคชเคฏोเค เคเคฐเคจे เคा เค्เคทेเคค्เคฐ เคต्เคฏाเคชเค เคนै। เคเคธे เคเคฐ เคी เคเคคों เคเคฐ เคुเคฒे เคธ्เคฅाเคจों เคฎें เคตเคฐ्เคทा เคเคฒ เคฆ्เคตाเคฐा เคธंเค्เคฐเคนเคฃ เคिเคฏा เคा เคธเคเคคा เคนै।
Q 28 เคจเคเคฐीเคฏ เค्เคทेเคค्เคฐों เคो เคช्เคฐाเคฏ: เค เคคि เคธंเคुเคฒ, เคญीเฅ-เคญाเฅ เคคเคฅा เคคीเคต्เคฐ เคฌเฅเคคी เคเคจंเคธเค्เคฏा เคे เคฒिเค เค เคชเคฐ्เคฏाเคช्เคค เคธुเคตिเคงाเคँ เคเคฐ เคเคธเคे เคชเคฐिเคฃाเคฎเคธ्เคตเคฐूเคช เคธाเฅ-เคธเฅाเค เคी เคเคฐाเคฌ เคธ्เคฅिเคคि เคเคตं เคช्เคฐเคฆूเคทिเคค เคตाเคฏु เคे เคฐूเคช เคฎें เคชเคนเคाเคจा เคाเคคा เคนै| เค ोเคธ เค เคชเคถिเคท्เคों (เคเคเคฐे) เคे เคฆ्เคตाเคฐा เคนोเคจे เคตाเคฒा เคชเคฐ्เคฏाเคตเคฐเคฃ เคช्เคฐเคฆूเคทเคฃ เคाเฅी เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคนो เคुเคा เคนै เค्เคฏोंเคि เคตिเคญिเคจ्เคจ เคธ्เคฐोเคคों เคฆ्เคตाเคฐा เคเคจिเคค เค เคชเคถिเคท्เค เคी เคฎाเคค्เคฐा เคฌเคนुเคค เค เคงिเค เคนोเคคी เคा เคฐเคนी เคนै| เค ोเคธ เคเคเคฐे เคी เค ंเคคเคฐ्เคเคค เคตिเคญिเคจ्เคจ เคช्เคฐเคाเคฐ เคे เคชुเคฐाเคจे เคเคตं เคช्เคฐเคฏुเค्เคค เคธाเคฎเค्เคฐिเคฏाँ เคถाเคฎिเคฒ เคी เคाเคคी เคนैं เคैเคธे เคि เคंเค เคฒเคी เคชिเคจें, เคूเคे เคाँเค เคे เคธเคฎाเคจ, เคช्เคฒाเคธ्เคिเค เคे เคกिเคฌ्เคฌे, เคชोเคฒीเคฅिเคจ เคी เคฅैเคฒिเคฏाँ, เคฐเคฆ्เคฆी เคाเคเฅ, เคฐाเค, เคซ्เคฒॉเคชिเคฏाँ, เคธी เคกी เคเคฆि เคा เคญिเคจ्เคจ-เคญिเคจ्เคจ เคธ्เคฅाเคจों เคชเคฐ เคฒเคाเคฏा เคाเคคा เคนै| เคเคธ เคค्เคฏाเคे เคเค เคธเคฎाเคจ เคो เคूเฅा-เคเคฐเคเค, เคฐเคฆ्เคฆी, เคंเคฆเคी เคเคตं เคเคฌाเฅ เคเคฆि เคเคนเคคे เคนैं เคिเคจเคा เคฆो เคธ्เคฐोเคคों เคธे เคจिเคชเคाเคจ เคนोเคคा เคนै- (i) เคเคฐेเคฒू เคช्เคฐเคคिเคท्เค ाเคจों เคธे เคเคฐ (ii) เคต्เคฏाเคตเคธाเคฏिเค เคช्เคฐเคคिเคท्เค ाเคจों เคธे| เคเคฐेเคฒू เคเคเคฐे เคो เคฏा เคคो เคธाเคฐ्เคตเคเคจिเค เคญूเคฎि เคชเคฐ เคฏा เคจिเคी เค ेเคेเคฆाเคฐों เคे เคธ्เคฅเคฒों เคชเคฐ เคกाเคฒा เคाเคคा เคนै เคเคฌเคि เคเคฆ्เคฏोเคिเค/เคต्เคฏाเคตเคธाเคฏिเค เคเคाเคเคฏों เคे เคเคเคฐा เคा เคธंเค्เคฐเคนเคฃ เคเคตं เคจिเคชเคाเคจ เคเคจ เคธुเคตिเคงाเคं (เคจเคเคฐเคชाเคฒिเคाเคं) เคे เคฆ्เคตाเคฐा เคจिเคเคฒी เคธเคคเคน เคी เคธाเคฐ्เคตเคเคจिเค เฅเคฎीเคจ (เคเคก्เคขों) เคชเคฐ เคจिเคธ्เคคाเคฐिเคค เคिเคฏा เคाเคคा เคนै| เคाเคฐเคाเคจों, เคตिเคฆ्เคฏुเคค เคृเคนों เคคเคฅा เคญเคตเคจ เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เคฏा เคตिเคง्เคตंเคธ เคธे เคญाเคฐी เคฎाเคค्เคฐा เคฎें เคจिเคเคฒी เคฐाเค เคฏा เคฎเคฒเคฌे เคे เคชเคฐिเคฃाเคฎเคธ्เคตเคฐूเคช เคंเคญीเคฐ เคธเคฎเคธ्เคฏाเคँ เคชैเคฆा เคนो เคเค เคนैं| เค ोเคธ เค เคชเคถिเคท्เค เคธे เค เคช्เคฐिเคฏ เคฌเคฆเคฌू, เคฎเค्เคिเคฏों เคเคตं เคृเคคเคों (เคैเคธे เคूเคนे) เคธे เคธ्เคตाเคธ्เคฅ्เคฏ เคธंเคฌंเคงी เคोเคिเคฎ เคชैเคฆा เคนो เคाเคคे เคนैं เคैเคธे เคाเคเคซाเคเคก (เคฎिเคฏाเคฆी เคฌुเคाเคฐ), เคเคฒเคोเคूँ (เคกिเคช्เคฅीเคฐिเคฏा), เคฆเคธ्เคค เคคเคฅा เคนैเคा เคเคฆि| เคเคธเคे เคธाเคฅ เคนी เคฏเคน เคूเฅा-เคเคเคฐा เค เค्เคธเคฐ เค्เคฒेเคถ เคชैเคฆा เคเคฐเคคे เคนैं เคเคฌ เคเคญी เคญी เคเคจเคा เคฒाเคชเคฐเคตाเคนी เคธे เคจिเคชเคाเคจ เคिเคฏा เคाเคคा เคนै เคคो เคฏเคน เคนเคตा เคธे เคซैเคฒเคจे เคเคตं เคฌเคฐเคธाเคคी เคชाเคจी เคธे เคिเคคเคฐเคจे เคे เคाเคฐเคฃ เคชเคฐेเคถाเคจी เคा เคाเคฐเคฃ เคฌเคจเคคा เคนै|
Q 29
Q 30
Click for Question Paper
12th Geography CBSE Annual Paper 02 March 2023 SET 2 Series E1GFH/4 - Question Paper
Q 1 (a) India
Q 2 (b) Osaka-Kobe region of Japan
Q 3 (b) Unfavorable climate
Q 4 (b) USA
Q 5 (d) To help in the development of large scale industries
Q 6 (b) Tertiary
Q 7 (d) Silchar
Q 8 (c) Various types of animals are reared in different regions.
Q 9 (b) Only II, III and IV are correct
Q 10 (c) i – 3, ii – 4, iii – 2, iv – 1
Q 11 (b) Uttar Pradesh
Q 12 (c) Closely built up area of houses
Q 13 (d) Chinese – Tibetan
Q 14 (b) is done in black soil areas
Q 15 (b) Himachal Pradesh
Q 16 (d) Gaddi
Q 17 (d) To improve the standard of living of the cushions
Q 18 (18.1) 2012 -13, (18.2) 2016 -17 (18.3) 2013 -14
Q 19 (19.1) Surface mining is also called opencast mining. It is the cheapest way of mining minerals, whereas in underground mining, mineral ores are dug from below the surface through wells.
(19.2) It is the cheapest method of mining minerals, as it is the least expensive and safest method.
(19.3) Well mining is a risky method of mining, as there is a risk of accidents like poisonous gases, fire and flood.
Q 20 Man interacts with his physical environment with the help of his technology. Technology is an indicator of the level of cultural development of a society. Man was able to develop technology only after better understanding the laws of nature. For example, the concepts of friction and heat helped us discover fire. Similarly DNA And the understanding of the secrets of genetics has enabled us to overcome many diseases. We use the laws of air motion to develop faster vehicles. You can see that knowledge of nature is important to develop technology and technology eases environmental restrictions on humans.
Q 21 (a) Tourist attraction
Climate: Most of the people of cold regions expect warm and sunny weather for the beach holiday. This is one of the main reasons for the importance of tourism in Southern Europe and the Mediterranean. The Mediterranean climate is characterized by almost constant high temperatures, long periods of sunshine and low rainfall compared to other parts of Europe during the peak holiday season. People who enjoy winter holidays have specific climatic requirements, such as either higher temperatures than in their home regions or snow cover suitable for skiing.
Landscapes: Many people enjoy spending their holidays in attractive environments, which often means mountains, lakes, scenic beaches and landscapes completely unaltered by man.
History and Art: The history and art of a region have potential attractions. People visit ancient and beautiful cities, places of archeology and enjoy seeing forts, palaces and churches.
Culture and Economy: Tourism appeals to those who love ethnic and local customs. If a region caters to the needs of tourists at a cheap price, it becomes very popular. 'Homestays' have emerged as a profitable business such as Heritage Homes in Goa and Madikere and Coorg in Karnataka.
Or
(b) Tourism is a journey undertaken for purposes of pleasure rather than for business. It has become the single largest (25 crore) tertiary activity in the world in terms of total registered employment and total revenue (40 per cent of GDP). In addition to these, a number of local persons are employed to provide tourist services such as accommodation, food, transport, entertainment and specialized shops.
Q 22 Copper is a very useful non-ferrous metal. It is an alloyable, malleable and ductile metal. Copper is a good conductor of heat and electricity. Copper is the most essential or indispensable metal for the electrical industry, because most of the equipment made in the electrical industry are made with the help of copper.
Q 23 (a) The period from 1901 to 1921 is called stagnant or stagnant phase of growth of population of India because the growth rate during this period was very low, even negative growth rate was recorded during 1911-1921. Both the birth rate and the death rate were high, so that the rate of growth remained low. Poor health and medical services, illiteracy of most people, inadequate distribution of food and other basic necessities were largely responsible for the high birth and death rates during this period.
Or
(b) The decade 1951-81 is known as the period of population explosion in India. This happened because of the sharp decline in the death rate in the country and the high fertility rate of the population. The average annual growth rate remained as high as 2.2 percent. This was the period after independence in which developmental works were initiated through a centralized planning process. The economy began to improve, which ensured an improvement in the living conditions of most people. As a result, the natural increase of population was high and the growth rate was high. In addition to all this, increasing international migration bringing in Tibetans, Bangladeshis, Nepalis and even people from Pakistan contributed to the high growth rate.
Q 24. There are many ways of looking at the problem of human development. Some important approaches are (a) Income Approach (b) Welfare Approach (c) Minimum Needs Approach (d) Capability Approach
1. Basic Needs Approach: - This approach is basically the contribution of International Labor Organization (ILO - International Labor Organization). In this, the six minimum requirements necessary for human development i.e. Basic Needs, such as –
(i) health (ii) education (iii) food (iv) water supply (v) sanitation and (vi) housing are evaluated
2. Capability Approach:- This approach was supported by Prof. Amartya Sen has done it. According to this, without the development of capabilities man cannot access the resources. Building capabilities is the key to human development.
Q 25 (a) Balance of trade documents the quantity (quantity) of goods and services imported by a country to other countries as well as exported. If the value of imports is more than the value of exports of the country, then the trade balance of the country is negative or unfavorable. If the value of exports is greater than the value of imports, then the country's trade balance is positive or favorable. A negative balance would mean that the country spends more on the purchase of goods than it earns from the sale of its goods. This ultimately leads to the end of financial accumulation.
world trade organization
In 1948, the General Agreement on Trade and Tariffs (GATT) was formed by some countries to free the world from high customs duties and various other barriers. In 1994, it was decided by the member countries to build a permanent institution to promote free and fair trade among nations, and from January 1995 (GATT) was transformed into the World Trade Organization (WTO).
The World Trade Organization is the only international organization that deals with global rules among nations. It sets the rules for the worldwide trading system and settles disputes between its member countries. The WTO also includes trade in services such as telecommunications and banking, and trade in other subjects such as intellectual property rights. The WTO has been criticized and opposed by those concerned with the effects of free trade and globalization of the economy. It has been argued that free trade does not make the lives of ordinary people more prosperous. By making rich countries richer, it is actually widening the gap between the poor and the rich.
This is because the dominant nations in the WTO focus only on their commercial interests. In addition, many developed countries have not fully opened their markets to products from developed countries. It is also argued that issues such as health, workers' rights, child labor and the environment have been neglected.
Or
(b) Basis of international trade
(i) Variation in National Resources: Due to variation in physical structure such as geology, relief, soil and climate, the national resources of the world are unequally contrasted.
(a) Geographical structure determines the mineral resource base and surface variations ensure diversity of crops and animals. Agricultural potential is more in the low lands. Mountains attract tourists and promote tourism.
(b) Mineral resources are unevenly distributed all over the world. The availability of mineral resources provides the basis for industrial development.
(c) Climate affects the types of plants and wildlife that can survive in a given area. It also ensures a diversity of different products, for example wool-production can only take place in colder regions; Banana, rubber and coffee can grow only in tropical areas.
(ii) Population Factors: The size, distribution and diversity of population in different countries affect the type and quantity of goods traded.
(a) Cultural Factors: Specific cultures have developed various forms of arts and crafts which are appreciated all over the world. For example, the best quality porcelain (porcelain) and brocade (kimkhab-jaridar or butedar cloth) produced by China. Carpets from Iran are famous, while leatherwork from North Africa and Indonesian batik textiles are prized handicrafts.
(b) Size of population: In densely populated countries, internal trade is high while external trade is of low volume, because most of the agricultural and industrial products are consumed in the local markets. The standard of living of the population determines the demand for better quality imported products as only a few people with a low standard of living are able to afford expensive imported goods.
(iii) Stage of economic development: The nature (type) of goods traded changes in different stages of economic development of countries. In agriculturally important countries, agricultural products are exchanged for manufactured goods, while industrialized nations export machinery and manufactured products and import food and other raw materials.
(iv) Limitation of foreign investment: Foreign investment can promote trade in developing countries which lack the necessary capital for the development of mining, oil-exploration by drilling, heavy engineering, wood scrap and horticulture agriculture. Through the development of such capital-intensive industries in developing countries, industrial nations ensure the import of food items, minerals and create markets for their manufactured products. This entire cycle further increases the volume of trade between countries.
(v) Transport: In ancient times, lack of adequate and proper means of transport restricted trade in local areas. Only high value items like gems, silk and spices were traded over long distances. With the expansion of rail, sea and air transport and better means of refrigeration and preservation, trade experienced spatial expansion.
Q 26 (a) Large scale industries
Large scale industry requires large market, variety of raw material, means of power, skilled labor, advanced technology, more production and more capital. It has developed in the last 200 years. Earlier this industry was established in Great Britain, Eastern part of USA and Europe but at present it has expanded to all parts of the world. In these industries, there are big machines, thousands of workers, large amount of raw material, large scale production etc. Cotton textile industry, iron-steel industry, chemical industry, jute industry etc come under these industries.
Features of large scale industries
1. In these production is done on a large scale.
2. Big machines are used in these industries.
3. These require more capital.
4. Thousands of laborers are required in these.
5. Special attention is paid to the quality of goods in these.
Or
(b) Concept of high technology industry
High technology is the latest generation in construction activities. It manufactures advanced scientific and engineering products through the application of intensive research and development. Professional (white-collar) workers make up the majority of the entire labor force. These highly skilled and specialized professional workers are more in number than actual production (blue collar) workers. In the high technology industry, robotics, computer-based design (CAD) and manufacturing, electronic control of metal smelting and refining, and new chemical and pharmaceutical products occupy a prominent place.
In this landscape, instead of huge buildings, factories and storage areas, modern, clean, scattered offices and laboratories are seen below. Presently, in all the regional and local development plans being made, a planned business park is being constructed. Those high technology industries which are regionally concentrated, self-sustaining and highly specialized are called technology poles. Silicon Valley near San Francisco and Silicon Forest near Seattle are good examples of technology poles.
Q 27 Watershed Management - Watershed Management mainly refers to the efficient management of surface and ground water resources. It includes arresting run off water and harvesting and recharging ground water through various methods like percolation ponds, recharge wells etc. The objective of watershed management is to bring a balance between natural resources and society. The success of the watershed system mainly depends on the cooperation of the community.
The central and state governments have undertaken several watershed development and management programs in the country. Some of these are also run by NGOs. 'Hariyali' is a watershed development project promoted by the central government with the objective of enabling rural population to conserve water for drinking, irrigation, fisheries and afforestation. The project is being executed by the Gram Panchayats with the cooperation of the people. Under the Neeru-Meeru (Water and You) program (in Andhra Pradesh) and Arwari Pani Sansad (Alwar in Rajasthan), various water harvesting structures such as percolation ponds (Johads) have been excavated and check dams have been constructed with people's cooperation. have been created. In Tamil Nadu, it has been made mandatory to build water harvesting structures in the houses. No building can be constructed without building a water harvesting structure.
Rainwater Harvesting - Rainwater harvesting is the method of intercepting and collecting rainwater for various uses. It is also used to recharge underground aquifers. It is a low cost and eco-friendly method by which rainwater is collected in tube wells, pits and wells to conserve every drop of water. Rainwater harvesting increases water availability, prevents depletion of groundwater, improves groundwater quality by reducing contaminants such as fluoride and nitrates, prevents soil erosion and flooding, and if used to recharge aquifers. When used for this purpose, it prevents the ingress of saline water in the coastal areas.
Various communities in the country have been harvesting rainwater for a long time in various ways. In rural areas, traditional rainwater harvesting is done in surface storage reservoirs, such as lakes, ponds, irrigation tanks, etc. In Rajasthan, rainwater harvesting structures known as kund or tanka (a covered underground tank) are constructed near the house or village or stored in the house.
Q 28 Urban areas are often characterized by overcrowding, overcrowding and inadequate facilities for the rapidly growing population, resulting in poor sanitation and polluted air. Environmental pollution caused by solid wastes (garbage) has become very important as the amount of waste generated by various sources is becoming very large. Various types of old and used materials are included under solid waste such as rusty pins, broken glass ware, plastic cans, polythene bags, waste paper, ash, floppies, CDs etc. dumped at different places. is applied. This discarded material is called garbage, junk, dirt and junk etc. which are disposed of from two sources- (i) from domestic establishments and (ii) from commercial establishments. Domestic waste is dumped either on public land or at sites of private contractors, whereas waste from industrial/commercial units is collected and disposed off by public utilities (municipalities) on low-lying public land (pits). The large amount of ash or debris released from factories, power houses and building construction or demolition has resulted in serious problems. Solid wastes cause unpleasant odors, health hazards from flies and rodents (such as rats) such as typhoid, diphtheria, diarrhea, and cholera. Along with this, this garbage often creates trouble whenever it is disposed of carelessly, it causes trouble due to wind spread and rain water.
Click for Question Paper
12th Geography CBSE Annual Paper 02 March 2023 SET 2 Series E1GFH/4 - Question Paper