1. (a) рдЕрдл्рд░ीрдХा
2. (c) рдЧेрд╣ूँ
3. (c) рдкाрдиी
4. (b) рд╡्рдпाрдкाрд░
5. (a) 1028 рдоिрд▓िрдпрди
6. рднूрдЧोрд▓
рдХी рд╡рд╣ рд╢ाрдЦा рдЬो рдоाрдирд╡ीрдп рддрде्рдпों рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддी рд╣ै, рдоाрдирд╡ рднूрдЧोрд▓ рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै।
7. рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдЕрд░рдм рдЕрдоीрд░ाрдд, рдЪीрди,
рднाрд░рдд, рд╕рдКрджी рдЕрд░рдм, рдкाрдХिрд╕्рддाрди
рд╡ рдЕрдлрдЧाрдиिрд╕्рддाрди рдЖрджि। (рдХोрдИ рджो рд▓िрдЦें)
8. рдЬाрдкाрди
рдХे рдкिрд░ाрдоिрдб рдХा рд╕ंрдХीрд░्рдг рдЖрдзाрд░ рдФрд░ рд╢ुंрдбाрдХाрд░ рд╢ीрд░्рд╖ рдиिрдо्рди рдЬрди्рдо рдФрд░ рдоृрдд्рдпु рджрд░ों рдХो
рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै।
9. рдЙрдд्рддрд░
рднाрд░рдд рдХा рдоैрджाрди
10. рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा
рдоें рдмेрддрд╣ाрд╢ा рд╡ृрдж्рдзि рд╣ोрдиा, ‘рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡िрд╕्рдлोрдЯ’
рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै।
11. рдЗрд╕
рдкिрд░ाрдоिрдб рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рдЬрди्рдо рджрд░ рдХे рдХाрд░рдг рдиिрдо्рди рдЖрдпु рд╡рд░्рдЧों рдоें рд╡िрд╢ाрд▓ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдкाрдИ рдЬाрддी
рд╣ै। рдпрд╣ рдЕрд▓्рдкрд╡िрдХрд╕िрдд рджेрд╢ों рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै।
12. рдкрд░िрдХ्рд╖िрдк्рдд
рдмрд╕्рддिрдпाँ (Dispersed
Settlements) - рдЗрди рдмрд╕्рддिрдпों рдоें рдордХाрди рдПрдХ – рджूрд╕рд░े рд╕े рджूрд░ рд╣ोрддे
рд╣ैं। рдЗрди рдмрд╕्рддिрдпों рдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдкрд╢ुрдЪाрд░рдг, рд▓рдХреЬी рдХाрдЯрдиा рдЖрджि рд╣ोрддा рд╣ै।
рдкрд░िрдХ्рд╖िрдк्рдд рдЕрдерд╡ा рдПрдХाрдХी рдмрд╕्рддी рдк्рд░ाрд░ूрдк рд╕ुрджूрд░ рдЬंрдЧрд▓ों рдоें рдПрдХाрдХी рдЭोंрдкреЬिрдпों рдЕрдерд╡ा рдХुрдЫ
рдЭोंрдкреЬिрдпों рдХी рдкрд▓्рд▓ी рдЕрдерд╡ा рдЫोрдЯी рдкрд╣ाреЬिрдпों рдХी рдвाрд▓ों рдкрд░ рдЦेрддों рдЕрдерд╡ा рдЪрд░ाрдЧाрд╣ों рдХे рд░ूрдк
рдоें рджिрдЦाрдИ рдкреЬрддा рд╣ै। рдмрд╕्рддी рдХा рдЪрд░рдо рд╡िрдХ्рд╖ेрдкрдг рдк्рд░ाрдпः рднू-рднाрдЧ рдФрд░ рдиिрд╡ाрд╕ рдпोрдЧ्рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों
рдХे рднूрдоि рд╕ंрд╕ाрдзрди рдЖрдзाрд░ рдХी рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╡िрдЦंрдбिрдд рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдХाрд░рдг рд╣ोрддा рд╣ै। рдоेрдШाрд▓рдп, рдЙрдд्рддрд░ाрдЦंрдб, рд╣िрдоाрдЪрд▓ рдк्рд░рджेрд╢ рдФрд░ рдХेрд░рд▓ рдХे рдЕрдиेрдХ рднाрдЧों рдоें
рдмрд╕्рддी рдХा рдпрд╣ рдк्рд░рдХाрд░ рдкाрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
13. рднाрд░рдд
рдоें 1951 рд╕े 1981 рдХे рджрд╢рдХों рдХो рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡िрд╕्рдлोрдЯ рдХी рдЕрд╡рдзि рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬाрдиा
рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рджेрд╢ рдоें рдоृрдд्рдпु рджрд░ рдоें рддीрд╡्рд░ рд╣्рд░ाрд╕ рдФрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХी рдЙрдЪ्рдЪ рдк्рд░рдЬрдирди рджрд░
рдХे рдХाрд░рдг рд╣ुрдЖ। рдФрд╕рдд рд╡ाрд░्рд╖िрдХ рд╡ृрдж्рдзि рджрд░ 2.2 рдк्рд░рддिрд╢рдд рддрдХ рдКँрдЪी рд░рд╣ी। рдЗрди рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд
рддिрдм्рдмрддिрдпों,
рдмांрдЧ्рд▓ाрджेрд╢िрдпों, рдиेрдкाрд▓िрдпों рдХो рджेрд╢ рдоें рд▓ाрдиे
рд╡ाрд▓े рдмреЭрддे рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдФрд░ рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдкाрдХिрд╕्рддाрди рд╕े рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧों рдиे рднी
рдЙрдЪ्рдЪ рд╡ृрдж्рдзि рджрд░ рдоें рдпोрдЧрджाрди рджिрдпा।
14. рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг
рдоें рдЕрд╡ांрдЫिрдд рдкрджाрд░्рде рдЬो рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХे рд▓िрдП рд╣ाрдиिрдХाрд░рдХ рд╣ोрддे
рд╣ैं,
рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдк्рд░рджूрд╖рдг рдХрд╣рд▓ाрддे рд╣ैं। рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг
рдк्рд░рджूрд╖рдг рдЪाрд░ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рд╣ोрддा рд╣ै – рд╡ाрдпु рдк्рд░рджूрд╖рдг, рдз्рд╡рдиि рдк्рд░рджूрд╖рдг, рдЬрд▓ рдк्рд░рджूрд╖рдг рдФрд░ рднूрдоि
рдк्рд░рджूрд╖рдг।
15. рдк्рд░рдЬрдирдирд╢ीрд▓рддा
(Fertility) рд╕्рдд्рд░िрдпों
рдж्рд╡ाрд░ा рдЬрди्рдо рджिрдП рдЬीрд╡िрдд рдмрдЪ्рдЪों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдХो рдоाрдкрдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрд╢ोрдзिрдд рдЬрди्рдо рджрд░ (Crude
Birth Rate) (CBR) рд╕рдмрд╕े
рд╕рд░рд▓ рдФрд░ рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ा рддрд░ीрдХा рд╣ै। рдЕрд╢ोрдзिрдд рдЬрди्рдо рджрд░ рдХो рдк्рд░рддि рд╣рдЬाрд░
рд╕्рдд्рд░िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдЬрди्рдо рджिрдП рдЬीрд╡िрдд рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
рдЕрд╢ोрдзिрдд
рдоृрдд्рдпु рджрд░ (Crude Death Rate) (CDR) – рдХिрд╕ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рдоृрдд्рдпु рджрд░ рдХो рдоाрдкрдиे
рдХा рдпрд╣ рд╕рдмрд╕े рд╕рд░рд▓ рддрд░ीрдХा рд╣ै। рдЕрд╢ोрдзिрдд рдоृрдд्рдпु рджрд░ рдХो рдк्рд░рддि рд╣рдЬाрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХे рдкीрдЫे рдоृрддрдХों
рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдж्рд╡ाрд░ा рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
16. рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ
рдирдЧрд░ - рдЙрдЪ्рдЪрддрд░ рдХ्рд░рдо рдХे рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ
рдоुрдЦ्рдпाрд▓рдпों рд╡ाрд▓े рд╢рд╣рд░ों рдХो рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдирдЧрд░ рдХрд╣рддे рд╣ैं, рдЬैрд╕े рдХि
рдЪंрдбीрдЧ\реЭ, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рднोрдкाрд▓, рд╢िрд▓ांрдЧ, рдЧुрд╡ाрд╣ाрдЯी,
рдЗंрдлाрд▓, рд╢्рд░ीрдирдЧрд░, рдЧांрдзी
рдирдЧрд░, рдЬрдпुрдкрд░, рдЪेрди्рдирдИ рдЗрдд्рдпाрджि।
рдзाрд░्рдоिрдХ
рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдирдЧрд░ - рдзाрд░्рдоिрдХ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдорд╣рдд्рд╡
рдХे рдирдЧрд░ों рдХो ‘рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдмрд╕्рддिрдпाँ’ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े - рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी,
рдордеुрд░ा, рдЕрдоृрддрд╕рд░, рдорджुрд░ै,
рдкुрд░ी, рдЕрдЬрдоेрд░, рдкुрд╖्рдХрд░,
рддिрд░ुрдкрддि, рдХुрд░ुрдХ्рд╖ेрдд्рд░, рд╣рд░िрдж्рд╡ाрд░,
рдЙрдЬ्рдЬैрди рдЕрдкрдиे рдзाрд░्рдоिрдХ/рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХे рдХाрд░рдг рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ुрдП।
17. рдк्рд░рд╡ाрд╕
рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рдкрд░िрдгाрдо -
1.
рдЙрджрдЧрдо рд╕्рд░ोрдд рдкрд░ рд╢्рд░рдоिрдХों рдХी рдХрдоी рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै।
2.
рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рдЙрджрдЧрдо рдк्рд░рджेрд╢ों рдоें рд╕्рдеिрдд рдЕрдкрдиे рдШрд░ों рдоें рдХрдоाрдИ рдХा рдкैрд╕ा рднेрдЬрддे рд╣ैं।
3.
рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рдордЬрджूрд░ों рдХे рдХाрд░рдг рдкंрдЬाрдм рдЬैрд╕े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╣рд░िрдд рдХ्рд░ांрддि рд╕рдо्рднрд╡ рд╣ो
рд╕рдХी।
4.
рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрддी рд╣ै।
5.
рдХिрд╕ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдкрд░ рджрдмाрд╡ рдкреЬрддा рд╣ै।
18. рд╡ाрдпु рдоें рдЕрд╡ांрдЫिрдд рдкрджाрд░्рде, рдЬैрд╕े – рдзूрд▓, рдзुрдЖं
рдПрд╡ं рдмрджрдмू рдЖрджि рдЬो рд╡ाрдпु рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдХो рдХрдо рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं, рд╡ाрдпु рдк्рд░рджूрд╖рдг
рдХрд╣рд▓ाрддे рд╣ैं। рдзूрд▓, рдзुрдЖं,
рдЧंрдж, рдаोрд╕ рдХрдг, рдорд▓िрди рдЬрд▓,
рдЕрдиाрд╡рд╢्рдпрдХ рд╢ोрд░ рдЖрджि рдкрд░्рдпाрд╡рд░्рдгीрдп рдк्рд░рджूрд╖рдХ рдХрд╣рд▓ाрддे рд╣ैं।
19. рд╕्рд╡ेрдЬ
рдирд╣рд░ -
рдЗрд╕
рдирд╣рд░ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг 1869 рдоें рдоिрд╕्рд░ рдоें рдЙрдд्рддрд░ рдоें рдкोрд░्рдЯрд╕рдИрдж рдПрд╡ं рджрдХ्рд╖िрдг рдоें рд╕्рдеिрдд рдкोрд░्рдЯ
рд╕्рд╡ेрдЬ (рд╕्рд╡ेрдЬ рдкрдд्рддрди) рдХे рдордз्рдп рднूрдордз्рдп рд╕ाрдЧрд░ рдПрд╡ं рд▓ाрд▓ рд╕ाрдЧрд░ рдХो рдЬोреЬрдиे рд╣ेрддु рдХिрдпा рдЧрдпा। рдпрд╣
рдпूрд░ोрдк рдХो рд╣िंрдж рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ рдоें рдПрдХ рдирд╡ीрди рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдоाрд░्рдЧ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै рддрдеा рд▓िрд╡рд░рдкूрд▓ рдПрд╡ं
рдХोрд▓ंрдмो рдХे рдмीрдЪ рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд╕рдоुрдж्рд░ी рдоाрд░्рдЧ рдХी рджूрд░ी рдХो рдЙрдд्рддрдоाрд╢ा рдЕंрддрд░ीрдк рдоाрд░्рдЧ рдХी рддुрд▓рдиा
рдоें рдШрдЯाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЬрд▓рдмंрдзрдХों рд╕े рд░рд╣िрдд рд╕рдоुрдж्рд░ рд╕рддрд╣ рдХे рдмрд░ाрдмрд░ рдирд╣рд░ рд╣ै,
рдЬो рдпрд╣ рд▓рдЧрднрдЧ 160 рдХि.рдоी. рд▓ंрдмी рддрдеा 11 рд╕े 15 рдоीрдЯрд░ рдЧрд╣рд░ी рд╣ै। рдЗрд╕ рдирд╣рд░ рдоें
рдк्рд░рддिрджिрди рд▓рдЧрднрдЧ 100 рдЬрд▓рдпाрди рдЖрд╡ाрдЧрдорди рдХрд░рддे рд╣ैं рддрдеा рдЙрди्рд╣ें рдЗрд╕ рдирд╣рд░ рдХो рдкाрд░ рдХрд░рдиे рдоें 10-12
рдШंрдЯे рдХा рд╕рдордп рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдпाрдд्рд░ी рдПрд╡ं рдоाрд▓ рдХрд░ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдХुрдЫ рдЬрд▓рдпाрди рдЬिрдирдХे рд▓िрдП
рд╕рдордп рдХी рджेрд░ी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдирд╣ीं рд╣ै рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдХृрдд рд▓ंрдмे рдкрд░ंрддु рд╕рд╕्рддे рдЙрдд्рддрдоाрд╢ा рдЕंрддрд░ीрдк
рдоाрд░्рдЧ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рднी рдЖрд╡ाрдЧрдорди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдПрдХ рд░ेрд▓рдоाрд░्рдЧ рдЗрд╕ рдирд╣рд░
рдХे рд╕рд╣ाрд░े рд╕्рд╡ेрдЬ рддрдХ рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рдлिрд░ рдЗрд╕्рдоाрдЗрд▓िрдпा рд╕े рдПрдХ рд╢ाрдЦा рдХैрд░ो рдХो рдЬाрддी рд╣ै। рдиीрд▓ рдирджी
рд╕े рдПрдХ рдиौрдЧрдо्рдп рддाреЫा рдкाрдиी рдХी рдирд╣рд░ рднी рд╕्рд╡ेрдЬ рдирд╣рд░ рд╕े рдЗрд╕्рдоाрдЗрд▓िрдпा рдоें рдоिрд▓рддी рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े
рдкोрдЯрд╕рдИрдж рдФрд░ рд╕्рд╡ेрдЬ рдирдЧрд░ों рдХो рддाреЫे рдкाрдиी рдХी рдЖрдкूрд░्рддि рдХी рдЬाрддी рд╣ै।
OR
рджो
рджेрд╢ों рдХे рдмीрдЪ рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХो рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░ рдпा рд╡िрджेрд╢ी
рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХрд╣рддे рд╣ैं।
рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп
рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХे рд▓ाрдн : -
1.
рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╕े рд╡рд╕्рддुрдУं рдХा рдЖрджाрди – рдк्рд░рджाрди рдмреЭрддा
рд╣ै।
2.
рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╕े рд╡рд╕्рддुрдУं рдХा рдЙрдд्рдкाрджрди рдмреЭрддा рд╣ै।
3.
рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╕े рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ рдмреЭрддे рд╣ैं।
4.
рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╕े рдкрд░िрд╡рд╣рди рдФрд░ рд╕ंрдЪाрд░ рдХे рд╕ाрдзрдиों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХो рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди
рдоिрд▓рддा рд╣ै।
5.
рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╕े рдХीрдорддों рдФрд░ рд╡ेрддрди рдоें рд╕рдоाрдиीрдХрд░рдг рдмреЭрддा рд╣ै।
6.
рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╕े рд╡े рдЙрдд्рдкाрдж рднी рдоिрд▓ рдЬाрддे рд╣ैं। рдЬिрдирдХा рдЙрдд्рдкाрджрди рдХिрд╕ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░
рд╡िрд╢ेрд╖ рдоें рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै।
7.
рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╕े рдЬ्рдЮाрди рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХो рдмреЭाрд╡ा рдоिрд▓рддा рд╣ै।
8.
рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╕े рдирдП рд╡िрдЪाрд░ों, рдирдИ рддрдХрдиीрдХों
рддрдеा рдк्рд░рдмрди्рдзрдиीрдп рдХुрд╢рд▓рддा рдХा рд╕ृрдЬрди рд╣ोрддा рд╣ै।
9.
рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╕े рд╕ेрд╡ा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рддрдеा рдмीрдоा,
рдмैंрдХिंрдЧ, рдЬрд╣ाрдЬрд░ाрдиी рдЖрджि рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХा рд╡िрдХाрд╕
рд╣ोрддा рд╣ै।
20. рдк्рд░рдоुрдЦ
рдЕрдерд╡ा рд╡िрд╢ेрд╖ीрдХृрдд рдк्рд░рдХाрд░्рдпों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рднाрд░рддीрдп рдирдЧрд░ों рдХो рдоोрдЯे рддौрд░ рдкрд░ рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд
рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рд╡рд░्рдЧीрдХृрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै –
рдк्рд░рд╢ाрд╕рди
рдирдЧрд░
- рдЙрдЪ्рдЪрддрд░ рдХ्рд░рдо рдХे рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдоुрдЦ्рдпाрд▓рдпों рд╡ाрд▓े рд╢рд╣рд░ों рдХो рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдирдЧрд░ рдХрд╣рддे рд╣ैं,
рдЬैрд╕े рдХि рдЪंрдбीрдЧ\реЭ, рдирдИ
рджिрд▓्рд▓ी, рднोрдкाрд▓, рд╢िрд▓ांрдЧ, рдЧुрд╡ाрд╣ाрдЯी, рдЗंрдлाрд▓, рд╢्рд░ीрдирдЧрд░,
рдЧांрдзी рдирдЧрд░, рдЬрдпुрдкрд░, рдЪेрди्рдирдИ
рдЗрдд्рдпाрджि।
рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ
рдирдЧрд░ - рдоुंрдмрдИ, рд╕ेрд▓рдо,
рдХोрдпंрдмрдЯूрд░, рдоोрджीрдирдЧрд░, рдЬрдорд╢ेрджрдкुрд░,
рд╣ुрдЧрд▓ी, рднिрд▓ाрдИ рдЗрдд्рдпाрджि рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ
рдЕрднिрдк्рд░ेрд░рдХ рдмрд▓ рдЙрдж्рдпोрдЧों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд░рд╣ा рд╣ै।
рдкрд░िрд╡рд╣рди
рдирдЧрд░ - рдпे рдкрдд्рддрди рдирдЧрд░ рдЬो рдоुрдЦ्рдпрддः рдЖрдпाрдд рдФрд░ рдиिрд░्рдпाрдд
рдХाрд░्рдпों рдоें рд╕ंрд▓рдЧ्рди рд░рд╣рддे рд╣ैं, рдЬैрд╕े– рдХांрдбрд▓ा, рдХोрдЪ्рдЪि, рдХोрдЭीрдХोрдб,
рд╡िрд╢ाрдЦाрдкрдЯ्рдирдо, рдЗрдд्рдпाрджि рдЕрдерд╡ा рдЖंрддрд░िрдХ рдкрд░िрд╡рд╣рди рдХी
рдзुрд░िрдпाँ рдЬैрд╕े рдзुрд▓िрдпा, рдоुрдЧрд▓рд╕рд░ाрдп, рдЗрдЯाрд░рд╕ी,
рдХрдЯрдиी рдЗрдд्рдпाрджि рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं।
рд╡ाрдгिрдЬ्рдпिрдХ
рдирдЧрд░ - рд╡्рдпाрдкाрд░ рдФрд░ рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдоें рд╡िрд╢िрд╖्рдЯрддा рдк्рд░ाрдк्рдд
рд╢рд╣рд░ों рдФрд░ рдирдЧрд░ों рдХो рдЗрд╕ рд╡рд░्рдЧ рдоें рд░рдЦा рдЬाрддा рд╣ै। рдХोрд▓рдХाрддा,
рд╕рд╣ाрд░рдирдкुрд░, рд╕рддрдиा рдЗрдд्рдпाрджि рдХुрдЫ рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ैं।
рдЦрдирди
рдирдЧрд░ - рдпे рдирдЧрд░ рдЦрдиिрдЬ рд╕рдоृрдж्рдз рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдП
рд╣ैं рдЬैрд╕े рд░ाрдиीрдЧंрдЬ,
рдЭрд░िрдпा, рдбिрдЧрдмोрдИ, рдЕंрдХрд▓ेрд╢्рд╡рд░,
рд╕िंрдЧрд░ौрд▓ी рдЗрдд्рдпाрджि।
рдЧैрд░िрд╕рди
(рдЫाрд╡рдиी) рдирдЧрд░ - рдЗрди рдирдЧрд░ों рдХा рдЙрджрдп рдЧैрд░िрд╕рди рдирдЧрд░ों рдХे
рд░ूрдк рдоें рд╣ुрдЖ рд╣ै,
рдЬैрд╕े рдЕंрдмाрд▓ा, рдЬाрд▓ंрдзрд░, рдорд╣ू,
рдмрдмीрдиा, рдЙрдзрдордкुрд░ рдЗрдд्рдпाрджि।
рдзाрд░्рдоिрдХ
рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдирдЧрд░ - рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी,
рдордеुрд░ा, рдЕрдоृрддрд╕рд░, рдорджुрд░ै,
рдкुрд░ी, рдЕрдЬрдоेрд░, рдкुрд╖्рдХрд░,
рддिрд░ुрдкрддि, рдХुрд░ुрдХ्рд╖ेрдд्рд░, рд╣рд░िрдж्рд╡ाрд░,
рдЙрдЬ्рдЬैрди рдЕрдкрдиे рдзाрд░्рдоिрдХ/рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХे рдХाрд░рдг рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ुрдП।
рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ
рдирдЧрд░ - рдоुрдЦ्рдп рдкрд░िрд╕рд░ рдирдЧрд░ों рдоें рд╕े рдХुрдЫ рдирдЧрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा
рдХेंрдж्рд░ों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдП рдЬैрд╕े рд░ुреЬрдХी, рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी, рдЕрд▓ीрдЧреЭ, рдкिрд▓ाрдиी, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж।
рдкрд░्рдпрдЯрди
рдирдЧрд░ - рдиैрдиीрддाрд▓, рдорд╕ूрд░ी,
рд╢िрдорд▓ा, рдкрдЪрдореЭी, рдЬोрдзрдкुрд░, рдЬैрд╕рд▓рдоेрд░, рдЙрдбрдЧрдоंрдбрд▓рдо
(рдКрдЯी), рдоाрдЙंрдЯ рдЖрдмू рдХुрдЫ рдкрд░्рдпрдЯрди рдЧंрддрд╡्рдп рд╕्рдеाрди рд╣ैं। рдирдЧрд░ рдЕрдкрдиे
рдк्рд░рдХाрд░्рдпों рдоें рд╕्рдеिрд░ рдирд╣ीं рд╣ै рдЙрдирдХे рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╕्рд╡рднाрд╡ рдХे рдХाрд░рдг рдк्рд░рдХाрд░्рдпों рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди
рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै।
рд╡िрд╢ेрд╖ीрдХृрдд
рдирдЧрд░ рднी рдорд╣ाрдирдЧрд░ рдмрдирдиे рдкрд░ рдмрд╣ुрдк्рд░рдХाрд░्рдпाрдд्рдордХ рдмрди рдЬाрддे рд╣ैं
рдЬिрдирдоें рдЙрдж्рдпोрдЧ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп, рдк्рд░рд╢ाрд╕рди, рдкрд░िрд╡рд╣рди
рдЗрдд्рдпाрджि рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। рдк्рд░рдХाрд░्рдп рдЗрддрдиे рдЕंрддрд░्рдЧ्рд░ंрдеिрдд рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं рдХि рдирдЧрд░
рдХो рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдХाрд░्рдп рд╡рд░्рдЧ рдоें рд╡рд░्рдЧीрдХृрдд рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा।
OR
рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдмрд╕्рддिрдпों рдХे рдк्рд░рдХाрд░ :-
рдмрд╕्рддिрдпों рдХे рдк्рд░рдХाрд░ рдиिрд░्рдоिрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░
рдХे рд╡िрд╕्рддाрд░ рдФрд░ рдЕंрддрд░्рд╡ाрд╕ рджूрд░ी рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рднाрд░рдд рдоें рдХुрдЫ рд╕ौ рдШрд░ों рд╕े
рдпुрдХ्рдд рд╕ंрд╣рдд рдЕрдерд╡ा рдЧुрдЪ्рдЫिрдд рдЧाँрд╡ рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдЙрдд्рддрд░ी рдоैрджाрдиों рдоें рдПрдХ рд╕ाрд░्рд╡рдд्рд░िрдХ
рд▓рдХ्рд╖рдг рд╣ै। рдлिрд░ рднी рдЕрдиेрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдРрд╕े рд╣ैं рдЬрд╣ाँ рдЕрди्рдп рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдмрд╕्рддिрдпाँ рдкाрдИ
рдЬाрддी рд╣ैं।
рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдмрд╕्рддिрдпों рдХे рд╡िрднिрди्рди
рдк्рд░рдХाрд░ों рдХे рд▓िрдП рдЕрдиेрдХ рдХाрд░рдХ рдФрд░ рджрд╢ाрдПँ рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рд╣ैं।
рдЗрдирдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд– (i)
рднौрддिрдХ рд▓рдХ्рд╖рдг –
рднू-рднाрдЧ рдХी рдк्рд░рдХृрддि, рдКँрдЪाрдИ, рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдФрд░ рдЬрд▓ рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा,
(ii) рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдФрд░ рдоाрдирд╡рдЬाрддीрдп
рдХाрд░рдХ - рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा,
рдЬाрддि рдФрд░ рдзрд░्рдо,
(iii) рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рд╕ंрдмंрдзी рдХाрд░рдХ -
рдЪोрд░िрдпों рдФрд░ рдбрдХैрддिрдпों рд╕े рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХрд░рддे рд╣ैं।
рдмृрд╣рдд् рддौрд░ рдкрд░ рднाрд░рдд рдХी
рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдмрд╕्рддिрдпों рдХो рдЪाрд░ рдк्рд░рдХाрд░ों рдоें рд░рдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै –
• рдЧुрдЪ्рдЫिрдд, рд╕ंрдХुрд▓िрдд
рдЕрдерд╡ा рдЖрдХेंрдж्рд░िрдд
• рдЕрд░्рдз-рдЧुрдЪ्рдЫिрдд рдЕрдерд╡ा рд╡िрдЦंрдбिрдд
• рдкрд▓्рд▓ीрдХृрдд рдФрд░
• рдкрд░िрдХ्рд╖िрдк्рдд рдЕрдерд╡ा рдПрдХाрдХी
(рдХ) рдЧुрдЪ्рдЫिрдд рдмрд╕्рддिрдпाँ (Clustered
Settlements) -
рдЧुрдЪ्рдЫिрдд рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдмрд╕्рддी рдШрд░ों рдХा рдПрдХ
рд╕ंрд╣рдд рдЕрдерд╡ा рд╕ंрдХुрд▓िрдд рд░ूрдк рд╕े рдиिрд░्рдоिрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЧाँрд╡ рдоें рд░рд╣рди-рд╕рд╣рди
рдХा рд╕ाрдоाрди्рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдФрд░ рдЪाрд░ों рдУрд░ рдлैрд▓े рдЦेрддों, рдЦрд▓िрд╣ाрдиों рдФрд░
рдЪрд░ाрдЧाрд╣ों рд╕े рдкृрдердХ рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕ंрдХुрд▓िрдд рдиिрд░्рдоिрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдФрд░ рдЗрд╕рдХी рдордз्рдпрд╡рд░्рддी рдЧрд▓िрдпाँ рдХुрдЫ
рдЬाрдиे-рдкрд╣рдЪाрдиे рдк्рд░ाрд░ूрдк рдЕрдерд╡ा рдЬ्рдпाрдоिрддीрдп рдЖрдХृрддिрдпाँ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдЬैрд╕े рдХि рдЖрдпрддाрдХाрд░,
рдЕрд░ीрдп, рд░ैрдЦिрдХ рдЗрдд्рдпाрджि। рдРрд╕ी рдмрд╕्рддिрдпाँ рдк्рд░ाрдпः
рдЙрдкрдЬाрдК рдЬрд▓ो\реЭ рдоैрджाрдиों рдФрд░ рдЙрдд्рддрд░-рдкूрд░्рд╡ी рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рдкाрдИ рдЬाрддी
рд╣ै। рдХрдИ рдмाрд░ рд▓ोрдЧ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдЕрдерд╡ा рдк्рд░рддिрд░рдХ्рд╖ा рдХाрд░рдгों рд╕े рд╕ंрд╣рдд рдЧाँрд╡ों рдоें рд░рд╣рддे рд╣ैं,
рдЬैрд╕े рдХि рдордз्рдп рднाрд░рдд рдХे рдмुंрджेрд▓рдЦंрдб рдк्рд░рджेрд╢ рдФрд░ рдиाрдЧाрд▓ैंрдб рдоें। рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди
рдоें рдЬрд▓ рдХे рдЕрднाрд╡ рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдЬрд▓ рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХे рдЕрдзिрдХрддрдо рдЙрдкрдпोрдЧ рдиे рд╕ंрд╣рдд рдмрд╕्рддिрдпों рдХो
рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдмрдиा рджिрдпा рд╣ै।
(рдЦ) рдЕрд░्рдз-рдЧुрдЪ्рдЫिрдд рдмрд╕्рддिрдпाँ (Semi-clustered
Settlements) -
рдЕрд░्рдз-рдЧुрдЪ्рдЫिрдд рдЕрдерд╡ा рд╡िрдЦंрдбिрдд рдмрд╕्рддिрдпाँ
рдкрд░िрдХ्рд╖िрдк्рдд рдмрд╕्рддी рдХे рдХिрд╕ी рд╕ीрдоिрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЧुрдЪ्рдЫिрдд рд╣ोрдиे рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХा рдкрд░िрдгाрдо
рд╣ै।рдЕрдзिрдХрддрд░ рдПेрд╕ा рдк्рд░ाрд░ूрдк рдХिрд╕ी рдмреЬे рд╕ंрд╣рдд рдЧाँрд╡ рдХे рд╕ंрдкृрдердХрди рдЕрдерд╡ा рд╡िрдЦंрдбрди рдХे
рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рднी рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдоें рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоाрдЬ рдХे рдПрдХ рдЕрдерд╡ा рдЕрдзिрдХ
рд╡рд░्рдЧ рд╕्рд╡ेрдЪ्рдЫा рд╕े рдЕрдерд╡ा рдмрд▓рдкूрд░्рд╡рдХ рдоुрдЦ्рдп рдЧुрдЪ्рдЫ рдЕрдерд╡ा рдЧाँрд╡ рд╕े рдеोреЬी рджूрд░ी рдкрд░рд░рд╣рдиे рд▓рдЧрддे
рд╣ैं। рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддिрдпों рдоें, рдЖрдорддौрд░ рдкрд░ реЫрдоींрджाрд░ рдФрд░ рдЕрди्рдп
рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕рдоुрджाрдп рдоुрдЦ्рдп рдЧाँрд╡ рдХे рдХेंрдж्рд░ीрдп рднाрдЧ рдкрд░ рдЖрдзिрдкрдд्рдпрдХрд░ рд▓ेрддे рд╣ैं рдЬрдмрдХि рд╕рдоाрдЬ рдХे
рдиिрдЪрд▓े рддрдмрдХे рдХे рд▓ोрдЧ рдФрд░ рдиिрдо्рди рдХाрд░्рдпों рдоें рд╕ंрд▓рдЧ्рди рд▓ोрдЧ рдЧाँрд╡ рдХे рдмाрд╣рд░ी рд╣िрд╕्рд╕ों рдоें
рдмрд╕рддे рд╣ैं। рдРрд╕ी рдмрд╕्рддिрдпाँ рдЧुрдЬрд░ाрдд рдХे рдоैрджाрди рдФрд░ рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХे рдХुрдЫ рднाрдЧों рдоें рд╡्рдпाрдкрдХ рд░ूрдк
рд╕े рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ैं।
(рдЧ) рдкрд▓्рд▓ी рдмрд╕्рддिрдпाँ (Hamleted
Settlements) -
рдХрдИ рдмाрд░ рдмрд╕्рддी рднौрддिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдПрдХ-рджूрд╕рд░े
рд╕े рдкृрдердХ рдЕрдиेрдХ рдЗрдХाрдЗрдпों рдоें рдмँрдЯ рдЬाрддी рд╣ै рдХिंрддु рдЙрди рд╕рдмрдХा рдиाрдо рдПрдХ рд░рд╣рддा рд╣ै। рдЗрди рдЗрдХाрдЗрдпों
рдХो рджेрд╢ рдХे рд╡िрднिрди्рди рднाрдЧों рдоें рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдкाрди्рдиा,
рдкाреЬा, рдкाрд▓ी, рдирдЧрд▓ा,
рдвाँрдгी рдЗрдд्рдпाрджि рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ाрд▓ рдЧाँрд╡ рдХा рдРрд╕ा рдЦंрдбीрднрд╡рди рдк्рд░ाрдпः
рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдПрд╡ं рдоाрдирд╡рдЬाрддीрдп рдХाрд░рдХों рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрднिрдк्рд░ेрд░िрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдРрд╕े рдЧाँрд╡ рдордз्рдп рдФрд░ рдиिрдо्рди
рдЧंрдЧा рдХे рдоैрджाрди, рдЫрдд्рддीрд╕рдЧреЭ рдФрд░ рд╣िрдоाрд▓рдп рдХी рдиिрдЪрд▓ी рдШाрдЯिрдпों рдоें
рдмрд╣ुрддाрдпрдд рдоें рдкाрдП рдЬाрддे рд╣ैं।
(рдШ) рдкрд░िрдХ्рд╖िрдк्рдд рдмрд╕्рддिрдпाँ (Dispersed
Settlements) -
рднाрд░рдд
рдоें рдкрд░िрдХ्рд╖िрдк्рдд рдЕрдерд╡ा рдПрдХाрдХी рдмрд╕्рддी рдк्рд░ाрд░ूрдк рд╕ुрджूрд░ рдЬंрдЧрд▓ों рдоें рдПрдХाрдХी рдЭोंрдкреЬिрдпों рдЕрдерд╡ा
рдХुрдЫ рдЭोंрдкреЬिрдпों рдХी рдкрд▓्рд▓ी рдЕрдерд╡ा рдЫोрдЯी рдкрд╣ाреЬिрдпों рдХी рдвाрд▓ों рдкрд░ рдЦेрддों рдЕрдерд╡ा рдЪрд░ाрдЧाрд╣ों рдХे
рд░ूрдк рдоें рджिрдЦाрдИ рдкреЬрддा рд╣ै। рдмрд╕्рддी рдХा рдЪрд░рдо рд╡िрдХ्рд╖ेрдкрдг рдк्рд░ाрдпः рднू-рднाрдЧ рдФрд░ рдиिрд╡ाрд╕ рдпोрдЧ्рдп
рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХे рднूрдоि рд╕ंрд╕ाрдзрди рдЖрдзाрд░ рдХी рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╡िрдЦंрдбिрдд рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдХाрд░рдг рд╣ोрддा рд╣ै।
рдоेрдШाрд▓рдп,
рдЙрдд्рддрд░ाрдЦंрдб, рд╣िрдоाрдЪрд▓ рдк्рд░рджेрд╢ рдФрд░ рдХेрд░рд▓ рдХे рдЕрдиेрдХ
рднाрдЧों рдоें рдмрд╕्рддी рдХा рдпрд╣ рдк्рд░рдХाрд░ рдкाрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
21. рдоैंрдЧрдиीреЫ
- рд▓ौрд╣
рдЕрдпрд╕्рдХ рдХे рдк्рд░рдЧрд▓рди рдХे рд▓िрдП рдоैंрдЧрдиीреЫ рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХрдЪ्рдЪा рдоाрд▓ рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ
рд▓ौрд╣-рдоिрд╢्рд░ाрддु,
рд╡िрдиिрд░्рдоाрдг рдоें рднी рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдоैंрдЧрдиीреЫ рдиिрдХ्рд╖ेрдк рд▓рдЧрднрдЧ рд╕рднी рднूрдЧрд░्рднिрдХ
рд╕ंрд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдкाрдпा рдЬाрддा рд╣ै рд╣ाрд▓ाँрдХि; рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рдпрд╣ рдзाрд░рд╡ाреЬ
рдХ्рд░рдо рд╕े рд╕ंрдмрдж्рдз рд╣ै। рдУрдбिрд╢ा рдоैंрдЧрдиीреЫ рдХा рдЕрдЧ्рд░рдгी рдЙрдд्рдкाрджрдХ рд╣ै। рдУрдбिрд╢ा рдХी рдоुрдЦ्рдп рдЦрджाрдиें
рднाрд░рдд рдХी рд▓ौрд╣ рдЕрдпрд╕्рдХ рдкрдЯ्рдЯी рдХे рдордз्рдп рднाрдЧ рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдмोрдиाрдИ, рдХेрди्рджुрдЭрд░, рд╕ुंрджрд░рдЧреЭ, рдЧंрдЧрдкुрд░,
рдХोрд░ाрдкुрдЯ, рдХाрд▓ाрд╣ांрдбी рддрдеा рдмोрд▓рдирдЧीрд░ рд╕्рдеिрдд рд╣ैं।
рдХрд░्рдиाрдЯрдХ рдПрдХ рдЕрди्рдп рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрдд्рдкाрджрдХ рд╣ै рддрдеा рдпрд╣ाँ рдХी рдЦрджाрдиें рдзाрд░рд╡ाреЬ , рдмрд▓्рд▓ाрд░ी, рдмेрд▓рдЧाрд╡ी, рдЙрдд्рддрд░ी
рдХрдиाрд░ा, рдЪिрдХрдордЧрд▓ूрд░ु, рд╢िрд╡рдоोрдЧा, рдЪिрдд्рд░рджुрд░्рдЧ рддрдеा рддुрдордХुрд░ु рдоें рд╕्рдеिрдд рд╣ैं। рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рднी рдоैंрдЧрдиीреЫ рдХा рдПрдХ
рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЙрдд्рдкाрджрдХ рд╣ैं। рдпрд╣ाँ рдоैंрдЧрдиीреЫ рдХा рдЦрдирди рдиाрдЧрдкुрд░, рднंрдбाрд░ा
рддрдеा рд░рдд्рдиाрдЧिрд░ी рдЬिрд▓ों рдоें рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрди рдЦрджाрдиों рдХे рдЕрд▓ाрдн рдпे рд╣ैं рдХि рдпे рдЗрд╕्рдкाрдд
рд╕ंрдпंрдд्рд░ों рд╕े рджूрд░ рд╕्рдеिрдд рд╣ैं। рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рдоैंрдЧрдиीреЫ рдХी рдкрдЯ्рдЯी рдмाрд▓ाрдШाрдЯ, рдЫिंрджрд╡ाрдбा, рдиिрдоाреЬ , рдоांрдбрд▓ा рдФрд░
рдЭाрдмुрдЖ рдЬिрд▓ों рддрдХ рд╡िрд╕्рддृрдд рд╣ै। рддेрд▓ंрдЧाрдиा, рдЧोрдЖ рддрдеा рдЭाрд░рдЦंрдб
рдоैंрдЧрдиीреЫ рдХे рдЕрди्рдп рдЧौрдг рдЙрдд्рдкाрджрдХ рд╣ैं।
OR
рдЗंрджिрд░ा
рдЧांрдзी рдирд╣рд░,
рдЬिрд╕े рдкрд╣рд▓े рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдирд╣рд░ рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рдеा, рднाрд░рдд рдоें рд╕рдмрд╕े рдмреЬे рдирд╣рд░ рддंрдд्рд░ों рдоें рд╕े рдПрдХ рд╣ै। 1948 рдоें рдХँрд╡рд░ рд╕ेрди рдж्рд╡ाрд░ा
рд╕ंрдХрд▓्рдкिрдд рдпрд╣ рдирд╣рд░ рдкрд░िрдпोрдЬрдиा 31 рдоाрд░्рдЪ, 1958 рдХो рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╣ुрдИ। рдпрд╣
рдирд╣рд░ рдкंрдЬाрдм рдоें рд╣рд░िрдХे рдмाँрдз рд╕े рдиिрдХрд▓рддी рд╣ै рдФрд░ рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХे рдеाрд░ рдорд░ुрд╕्рдерд▓ (рдорд░ुрд╕्рдерд▓ी)
рдкाрдХिрд╕्рддाрди рд╕ीрдоा рдХे рд╕рдоाрдиांрддрд░ 40 рдХि.рдоी. рдХी рдФрд╕рдд рджूрд░ी рдкрд░ рдмрд╣рддी рд╣ै।
рд╕рддрдд
рдкोрд╖рдгीрдп рд╡िрдХाрд╕ рдХो рдмреЭाрд╡ा рджेрдиे рд╡ाрд▓े рдЙрдкाрдп : -
рдмрд╣ुрдд
рд╕े рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рдЗंрджिрд░ा рдЧांрдзी рдирд╣рд░ рдкрд░िрдпोрдЬрдиा рдХी рдкाрд░िрд╕्рдеिрддिрдХीрдп рдкोрд╖рдгрддा рдкрд░ рдк्рд░рд╢्рди
рдЙрдаाрдП рд╣ैं। рдкिрдЫрд▓े рдЪाрд░ рджрд╢рдХ рдоें, рдЬिрд╕ рддрд░рд╣ рд╕े рдЗрд╕
рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рд╕े рдЬिрд╕ рддрд░рд╣ рднौрддिрдХ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХा рдиिрдо्рдиीрдХрд░рдг рд╣ुрдЖ рд╣ै,
рдиे рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХे рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХो рдХाреЮी рд╣рдж рддрдХ рд╕рд╣ी рдард╣рд░ाрдпा рднी। рдпрд╣ рдПрдХ
рдоाрди्рдп рддрде्рдп рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рдХрдоाрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕рддрдд рдкोрд╖рдгीрдп рд╡िрдХाрд╕ рдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे
рд▓िрдП рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рдкाрд░िрд╕्рдеिрддिрдХीрдп рд╕рддрдд рдкोрд╖рдгрддा рдкрд░ рдмрд▓ рджेрдиा рд╣ोрдЧा। рдЗрд╕рд▓िрдП, рдЗрд╕ рдХрдоाрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕рддрдд рдкोрд╖рдгीрдп рд╡िрдХाрд╕ рдХो рдмреЭाрд╡ा рджेрдиे рд╡ाрд▓े рдк्рд░рд╕्рддाрд╡िрдд рд╕ाрдд
рдЙрдкाрдпों рдоें рд╕े рдкाँрдЪ рдЙрдкाрдп рдкाрд░िрд╕्рдерддिрдХीрдп рд╕ंрддुрд▓рди рдкुрдиःрд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддे рд╣ैं।
(i)
рдкрд╣рд▓ी рдФрд░ рд╕рдмрд╕े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै рдЬрд▓ рдк्рд░рдмंрдзрди рдиीрддि рдХा рдХрдаोрд░рддा рд╕े
рдХाрд░्рдпाрди्рд╡рдпрди рдХрд░рдиा। рдЗрд╕ рдирд╣рд░ рдкрд░िрдпोрдЬрдиा рдХे рдЪрд░рдг-1 рдоें рдХрдоाрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें реЮрд╕рд▓ рд░рдХ्рд╖рдг
рд╕िंрдЪाрдИ рдФрд░ рдЪрд░рдг-2 рдоें реЮрд╕рд▓ рдЙрдЧाрдиे рдФрд░ рдЪрд░ाрдЧाрд╣ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╕्рддाрд░िрдд рд╕िंрдЪाрдИ рдХा
рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рд╣ै।
(ii)
рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рд╢рд╕्рдп рдк्рд░рддिрд░ूрдк рдоें рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рдЬрд▓ рд╕рдШрди реЮрд╕рд▓ों рдХो рдирд╣ीं
рдмोрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЗрд╕рдХा рдкाрд▓рди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХिрд╕ाрдиों рдХा рдмाрдЧाрддी рдХृрд╖ि рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЦрдЯ्рдЯे
рдлрд▓ों рдХी рдЦेрддी рдХрд░рдиी рдЪाрд╣िрдП।
(iii)
рдХрдоाрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╡िрдХाрд╕ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдЬैрд╕े рдиाрд▓ों рдХो рдкрдХ्рдХा рдХрд░рдиा, рднूрдоि рд╡िрдХाрд╕ рддрдеा рд╕рдорддрд▓рди рдФрд░ рд╡ाрд░рдмंрджी (рдУрд╕рд░ा) рдкрдж्рдзрддि (рдиिрдХाрд╕ рдХे рдХрдоाрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░
рдоें рдирд╣рд░ рдХे рдЬрд▓ рдХा рд╕рдоाрди рд╡िрддрд░рдг) рдк्рд░рднाрд╡ी рд░ूрдк рд╕े рдХाрд░्рдпाрди्рд╡िрдд рдХी рдЬाрдП рддाрдХि рдмрд╣рддे рдЬрд▓ рдХी
рдХ्рд╖рддि рдоाрд░्рдЧ рдоें рдХрдо рд╣ो рд╕рдХे।
(iv)
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЬрд▓ाрдХ्рд░ांрдд рдПрд╡ं рд▓рд╡рдг рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рднूрдоि рдХा рдкुрдирд░ूрдж्рдзाрд░ рдХिрдпा
рдЬाрдПрдЧा।
(v)
рд╡рдиीрдХрд░рдг, рд╡ृрдХ्рд╖ों рдХा рд░рдХ्рд╖рдг рдоेрдЦрд▓ा (shelterbelt)
рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдФрд░ рдЪрд░ाрдЧाрд╣ рд╡िрдХाрд╕। рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░, рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░
рдЪрд░рдг-2 рдХे рднंрдЧुрд░ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг, рдоें рдкाрд░िрддंрдд्рд░-рд╡िрдХाрд╕ (eco-development)
рдХे рд▓िрдП рдЕрддि рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।
(vi)
рдЗрд╕ рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рддрдд рдкोрд╖рдгрддा рдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп рддрднी рд╣ाрд╕िрд▓ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा
рд╣ै рдпрджि рдиिрд░्рдзрди рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рдеिрддि рд╡ाрд▓े рднूрдЖрд╡ंрдЯिрдпों рдХो рдХृрд╖ि рдХे рд▓िрдП рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдоाрдд्рд░ा рдоें
рд╡िрдд्рддीрдп рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдеाрдЧрдд рд╕рд╣ाрдпрддा рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░рд╡ाрдИ рдЬाрдП।
(vii)
рдоाрдд्рд░ рдХृрд╖ि рдФрд░ рдкрд╢ुрдкाрд▓рди рдХे рд╡िрдХाрд╕ рд╕े рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕рддрдд
рдкोрд╖рдгीрдп рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдХो рд╕ाрдХाрд░ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा। рдХृрд╖ि рдФрд░ рдЗрд╕рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд
рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдкों рдХो рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдЕрди्рдп рд╕ेрдХ्рдЯрд░ों рдХे рд╕ाрде рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рдиा рдкреЬेрдЧा। рдЗрдирд╕े рдЗрд╕
рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╡िрдзीрдХрд░рдг рд╣ोрдЧा рддрдеा рдоूрд▓ рдЖрдмाрджी рдЧाँрд╡ों, рдХृрд╖ि-рд╕ेрд╡ा
рдХेंрдж्рд░ों (рд╕ुрд╡िрдзा рдЧाँрд╡ों) рдФрд░ рд╡िрдкрдгрди рдХेंрдж्рд░ों (рдоंрдбी рдХрд╕्рдмों) рдХे рдмीрдЪ рдк्рд░рдХाрд░्рдпाрдд्рдордХ
рд╕ंрдмंрдз рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣ेाрдЧा।
22. рдЙрдж्рдпोрдЧों
рдХी рд╕्рдеिрддि рдХрдИ рдХाрд░рдХों, рдЬैрд╕े– рдХрдЪ्рдЪा
рдоाрд▓ рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा рд╢рдХ्рддि, рдмाреЫाрд░, рдкूँрдЬी,
рдпाрддाрдпाрдд рдФрд░ рд╢्рд░рдо рдЗрдд्рдпाрджि рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрди рдХाрд░рдХों рдХा
рд╕ाрдкेрдХ्рд╖िрдХ рдорд╣рдд्рд╡ рд╕рдордп рдФрд░ рд╕्рдеाрди рдХे рд╕ाрде рдмрджрд▓ рдЬाрддा рд╣ै। рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓ рдФрд░ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХे рдк्рд░рдХाрд░
рдоें рдШрдиिрд╖्рда рд╕ंрдмंрдз рд╣ोрддा рд╣ै। рдЖрд░्рдеिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े, рдиिрд░्рдоाрдг рдЙрдж्рдпोрдЧ
рдХो рдЙрд╕ рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП рдЬрд╣ाँ рдЙрдд्рдкाрджрди рдоूрд▓्рдп рдФрд░ рдиिрд░्рдоिрдд рд╡рд╕्рддुрдУं рдХो
рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рддрдХ рд╡िрддрд░рдг рдХрд░рдиे рдХा рдоूрд▓्рдп рди्рдпूрдирддрдо рд╣ो। рдкрд░िрд╡рд╣рди рдоूрд▓्рдп рдПрдХ рдмреЬी рд╕ीрдоा рддрдХ рдХрдЪ्рдЪे
рдоाрд▓ рдФрд░ рдиिрд░्рдоिрдд рдЙрдд्рдкाрджों рдХी рдк्рд░рдХृрддि рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддा рд╣ै।
рдЙрдж्рдпोрдЧों
рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдХाрд░рдХ :-
рдХрдЪ्рдЪा
рдоाрд▓ - рднाрд░-рд╣्рд░ाрд╕ рд╡ाрд▓े рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े
рдЙрдж्рдпोрдЧ рдЙрди рдк्рд░рджेрд╢ों рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдП рдЬाрддे рд╣ैं рдЬрд╣ाँ рдпे рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ोрддे рд╣ैं। рднाрд░рдд рдоें
рдЪीрдиी рдоिрд▓ें рдЧрди्рдиा рдЙрдд्рдкाрджрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдХ्рдпों рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣ैं?
рдЗрд╕ी рддрд░рд╣, рд▓ुрдЧрджी рдЙрдж्рдпोрдЧ, рддाँрдмा
рдк्рд░рдЧрд▓рди рдФрд░ рдкिрдЧ рдЖрдпрд░рди рдЙрдж्рдпोрдЧ рдЕрдкрдиे рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓ рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд╕्рдеाрдиों рдХे рдиिрдХрдЯ рд╣ी рд╕्рдеाрдкिрдд
рдХिрдП рдЬाрддे рд╣ैं। рд▓ोрд╣ा-рдЗрд╕्рдкाрдд рдЙрдж्рдпोрдЧ рдоें рд▓ोрд╣ा рдФрд░ рдХोрдпрд▓ा рджोрдиों рд╣ी рднाрд░ рд╣्рд░ाрд╕ рд╡ाрд▓े
рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓ рд╣ैं। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рд▓ोрд╣ा-рдЗрд╕्рдкाрдд рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХी рд╕्рдеिрддि рдХे рд▓िрдП рдЕрдиुрдХूрд▓рддрдо рд╕्рдеाрди рдХрдЪ्рдЪा
рдоाрд▓ рд╕्рд░ोрддों рдХे рдиिрдХрдЯ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдЕрдзिрдХांрд╢ рд▓ेाрд╣ा-рдЗрд╕्рдкाрдд рдЙрдж्рдпोрдЧ рдпा
рддो рдХोрдпрд▓ा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों (рдмोрдХाрд░ो, рджुрд░्рдЧाрдкुрд░ рдЖрджि) рдХे рдиिрдХрдЯ рд╕्рдеिрдд
рд╣ैं рдЕрдерд╡ा рд▓ौрд╣ рдЕрдпрд╕्рдХ рдХे рд╕्рд░ोрддों (рднрдж्рд░ाрд╡рддी, рднिрд▓ाрдИ рдФрд░
рд░ाрдЙрд░рдХेрд▓ा) рдХे рдиिрдХрдЯ рд╕्рдеिрдд рд╣ैं।
рд╢рдХ्рддि
- рд╢рдХ्рддि
рдорд╢ीрдиों рдХे рд▓िрдП рдЧрддिрджाрдпी рдмрд▓ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддी рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдХिрд╕ी рднी рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╕े
рдкрд╣рд▓े рдЗрд╕рдХी рдЖрдкूрд░्рддि рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░ рд▓ी рдЬाрддी рд╣ै। рдлिрд░ рднी рдХुрдЫ рдЙрдж्рдпोрдЧों рдЬैрд╕े–
рдПрд▓्рдпुрдоिрдиिрдпрдо рдФрд░ рдХृрдд्рд░िрдо рдиाрдЗрдЯ्рд░ोрдЬрди рдиिрд░्рдоाрдг рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╢рдХ्рддि
рд╕्рд░ोрдд рдХे рдиिрдХрдЯ рдХी рдЬाрддी рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдпे рдЕрдзिрдХ рд╢рдХ्рддि рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдЙрдж्рдпोрдЧ рд╣ैं,
рдЬिрди्рд╣ें рд╡िрдж्рдпुрдд рдХी рдмреЬी рдоाрдд्рд░ा рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै।
рдмाреЫाрд░
- рдмाреЫाрд░,
рдиिрд░्рдоिрдд рдЙрдд्рдкाрджों рдХे рд▓िрдП рдиिрд░्рдЧрдо рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрддी рд╣ैं। рднाрд░ी рдорд╢ीрди,
рдорд╢ीрди рдХे рдФреЫाрд░, рднाрд░ी рд░рд╕ाрдпрдиों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдЙрдЪ्рдЪ
рдоाँрдЧ рд╡ाрд▓े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХे рдиिрдХрдЯ рдХी рдЬाрддी рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдпे рдмाреЫाрд░-рдЕрднिрдоुрдЦ рд╣ोрддे рд╣ैं। рд╕ूрддी
рд╡рд╕्рдд्рд░ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдоें рд╢ुрдж्рдз (рдЬिрд╕рдоें рднाрд░-рд╣्рд░ाрд╕ рдирд╣ीं рд╣ोрддा) рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рд╣ोрддा рд╣ै
рдФрд░ рдпे рдк्рд░ाрдпः рдмреЬे рдирдЧрд░ीрдп рдХेंрдж्рд░ों рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдП рдЬाрддे рд╣ैं, рдЙрджाрд╣рд░рдгाрд░्рде–
рдоुंрдмрдИ, рдЕрд╣рдорджाрдмाрдж, рд╕ूрд░рдд
рдЖрджि। рдкेрдЯ्рд░ोрд▓िрдпрдо рдкрд░िрд╢ोрдзрдирд╢ाрд▓ाрдУं рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рднी рдмाреЫाрд░ों рдХे рдиिрдХрдЯ рдХी рдЬाрддी рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि
рдЕрдкрд░िрд╖्рдХृрдд рддेрд▓ рдХा рдкрд░िрд╡рд╣рди рдЖрд╕ाрди рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрдирд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрдИ рдЙрдд्рдкाрджों рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рджूрд╕рд░े
рдЙрдж्рдпोрдЧों рдоें рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓ рдХे рд░ूрдк рдоें рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдХोрдпрд▓ी, рдордеुрд░ा
рдФрд░ рдмрд░ौрдиी рдЗрд╕рдХे рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ैं। рдкрд░िрд╢ोрдзрдирд╢ाрд▓ाрдУं рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдоें рдкрдд्рддрди рднी рдПрдХ
рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдиिрднाрддे рд╣ैं।
рдкрд░िрд╡рд╣рди
-
рдХ्рдпा рдЖрдкрдиे рдХрднी рдоुंрдмрдИ, рдЪेрди्рдирдИ, рджिрд▓्рд▓ी
рдФрд░ рдХोрд▓рдХाрддा рдХे рдЕंрджрд░ рдФрд░ рдЙрдирдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рдЙрдж्рдпोрдЧों рдХे рдХेंрдж्рд░ीрдХрд░рдг рдХे рдХाрд░рдгों рдХो рдЬाрдирдиे
рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै? рдРрд╕ा рдЗрд╕рд▓िрдП рд╣ुрдЖ рдХि рдпे рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоें рд╣ी
рдкрд░िрд╡рд╣рди рдоाрд░्рдЧों рдХो рдЬोреЬрдиे рд╡ाрд▓े рдХेंрдж्рд░ рдмिंрджु (Node) рдмрди рдЧрдП।
рд░ेрд▓рд╡े рд▓ाрдЗрди рдмिрдЫрдиे рдХे рдмाрдж рд╣ी рдЙрдж्рдпोрдЧों рдХो рдЖंрддрд░िрдХ рднाрдЧों рдоें рд╕्рдеाрдиांрддрд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा।
рд╕рднी рдоुрдЦ्рдп рдЙрдж्рдпोрдЧ рдоुрдЦ्рдп рд░ेрд▓ рдоाрд░्рдЧों рдкрд░ рд╕्рдеिрдд рд╣ैं।
рд╢्рд░рдо
- рдХ्рдпा
рд╣рдо рд╢्рд░рдо рдХे рдмिрдиा рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕ोрдЪ рд╕рдХрддे рд╣ै? рдЙрдж्рдпोрдЧों рдХो
рдХुрд╢рд▓ рд╢्рд░рдоिрдХों рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै। рднाрд░рдд рдоें рд╢्рд░рдо рдмрд╣ुрдд рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╣ै рддрдеा рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा
рдЕрдзिрдХ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдмреЬी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ै।
рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ
рдХाрд░рдХ - рдХ्рдпा рдЖрдкрдиे рдХрднी рдоुंрдмрдИ,
рдХोрд▓рдХाрддा рдФрд░ рдЪेрди्рдирдИ рдХे рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдХेंрдж्рд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрднрд░рдиे рдХे рдХाрд░рдгों
рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд╕ोрдЪा рд╣ै? рдпे рд╕्рдеाрди рд╣рдоाрд░े рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рдЕрддीрдд рдж्рд╡ाрд░ा
рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдеे। рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢ीрдХрд░рдг рдХे рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдЪрд░рдгों рдоें рдиिрд░्рдоाрдг рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХो
рдпूрд░ोрдк рдХे рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдирд╡ рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рджिрдпा рдЧрдпा। рдоुрд░्рд╢िрджाрдмाрдж, рдвाрдХा, рднрджोрдИ, рд╕ूрд░рдд, рд╡рдбोрджрд░ा, рдХोрдЭीрдХोрдб, рдХोрдпрдо्рдмрдЯूрд░,
рдоैрд╕ूрд░ рдЖрджि рд╕्рдеाрди рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдиिрд░्рдоाрдг рдХेंрдж्рд░ों рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрднрд░े।
рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢рд╡ाрдж рдХे рдЙрдд्рддрд░рдХाрд▓ीрди рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдЪрд░рдг рдоें, рдм्рд░िрдЯेрди рдоें
рдиिрд░्рдоिрдд рд╡рд╕्рддुрдУं рд╕े рд╣ोреЬ рдФрд░ рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рдХ्рддि рдХी рднेрджрдоूрд▓рдХ рдиीрддि рдХे рдХाрд░рдг, рдЗрди рдиिрд░्рдоाрдг рдХेंрдж्рд░ों рдХा рддेреЫी рд╕े рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ।
рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢рд╡ाрдж
рдХे рдЕंрддिрдо рдЪрд░рдгों рдоें рдЕंрдЧ्рд░реЫों рдиे рдЪुрдиे рд╣ुрдП рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдХुрдЫ рдЙрдж्рдпोрдЧों рдХो рдк्рд░ोрди्рдирдд
рдХिрдпा। рдЗрд╕рд╕े,
рджेрд╢ рдоें рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЙрдж्рдпोрдЧों рдХा рдмреЬे рдкैрдоाрдиे рдкрд░ рд╕्рдеाрдиिрдХ
рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ुрдЖ।
рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ
рдиीрддि - рдПрдХ рдк्рд░рдЬाрддांрдд्рд░िрдХ рджेрд╢ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рднाрд░рдд рдХा
рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕ंрддुрд▓िрдд рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд╕ाрде рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ंрд╡ृрдж्рдзि рд▓ाрдиा рд╣ै। рднिрд▓ाрдИ рдФрд░
рд░ाрдЙрд░рдХेрд▓ा рдоें рд▓ौрд╣-рд╕्рдкाрдд рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рджेрд╢ рдХे рдкिрдЫреЬे рдЬрдирдЬाрддीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХे
рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдиिрд░्рдгрдп рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдеी। рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдкिрдЫреЬे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें
рд╕्рдеाрдкिрдд рдЙрдж्рдпोрдЧ-рдзंрдзों рдХो рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рджेрддी рд╣ै।
OR
рд╕ूрддी
рд╡рд╕्рдд्рд░ рдЙрдж्рдпोрдЧ - рд╕ूрддी рд╡рд╕्рдд्рд░ рдЙрдж्рдпोрдЧ рднाрд░рдд рдХे
рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рдЙрдж्рдпोрдЧों рдоें рд╕े рдПрдХ рд╣ै। рдк्рд░ाрдЪीрди рдФрд░ рдордз्рдпрдХाрд▓ рдоें,
рдпे рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рдХुрдЯीрд░ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХे рд░ूрдк рдоें рдеे। рднाрд░рдд рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рдЙрдд्рдХृрд╖्рдЯ
рдХोрдЯि рдХा рдорд▓рдорд▓, рдХैрд▓िрдХो, рдЫींрдЯ рдФрд░ рдЕрди्рдп
рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЕрдЪ्рдЫी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рд╡ाрд▓े рд╕ूрддी рдХрдкреЬों рдХे рдЙрдд्рдкाрджрди рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдеा। рднाрд░рдд
рдоें рдЗрд╕ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХрдИ рдХाрд░рдгों рд╕े рд╣ुрдЖ। рдЬैрд╕े - рднाрд░рдд рдПрдХ рдЙрд╖्рдгрдХрдЯिрдмंрдзीрдп рджेрд╢ рд╣ै рдПрд╡ं
рд╕ूрддी рдХрдкреЬा рдЧрд░्рдо рдФрд░ рдЖрд░्рдж्рд░ рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдЖрд░ाрдорджाрдпрдХ рд╡рд╕्рдд्рд░ рд╣ै। рджूрд╕рд░ा, рднाрд░рдд рдоें рдХрдкाрд╕ рдХा рдмреЬी рдоाрдд्рд░ा рдоें рдЙрдд्рдкाрджрди рд╣ोрддा рдеा। рджेрд╢ рдоें рдЗрд╕ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХे
рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдХुрд╢рд▓ рд╢्рд░рдоिрдХ рдк्рд░рдЪुрд░ рдоाрдд्рд░ा рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдеे।
рднाрд░рдд
рдоें рдкрд╣рд▓ी рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ूрддी рдоिрд▓ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा 1854 рдоें рдоुंрдмрдИ рд╣ुрдИ рдеी। рдмाрдж рдоें рджो рдФрд░ рдоिрд▓ें-
рд╢ाрд╣рдкुрд░ рдоिрд▓ рдФрд░ рдХैрд▓िрдХो рдоिрд▓– рдЕрд╣рдорджाрдмाрдж рдоें
рд╕्рдеाрдкिрдд рдХी рдЧрдИं। 1947 рддрдХ рднाрд░рдд рдоें рдоिрд▓ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा 423 рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪ рдЧрдИ। 19рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी
рдХे рдЙрдд्рддрд░ाрд░्рдж्рдз рдоें рдоुंрдмрдИ рдФрд░ рдЕрд╣рдорджाрдмाрдж рдоें рдкрд╣рд▓ी рдоिрд▓ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рд╕ूрддी
рд╡рд╕्рдд्рд░ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХा рддेреЫी рд╕े рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ुрдЖ। рдоिрд▓ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдЖрдХрд╕्рдоिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдмреЭ рдЧрдИ।
рд╕्рд╡рджेрд╢ी рдЖंрджोрд▓рди рдиे рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХो рдк्рд░рдоुрдЦ рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХिрдпा рдХ्рдпोंрдХि рдм्рд░िрдЯेрди рдХे
рдмрдиे рд╕ाрдоाрдиों рдХा рдмрд╣िрд╖्рдХाрд░ рдХрд░ рдмрджрд▓े рдоें рднाрд░рддीрдп рд╕ाрдоाрдиों рдХो рдЙрдкрдпोрдЧ рдоें рд▓ाрдиे рдХा рдЖрд╣्рд╡ाрди
рдХिрдпा рдЧрдпा। 1921 рдХे рдмाрдж рд░ेрд▓рдоाрд░्рдЧों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд╕ाрде рд╣ी рджूрд╕рд░े рд╕ूрддी рд╡рд╕्рдд्рд░ рдХेंрдж्рд░ों
рдХा рддेрдЬी рд╕े рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ुрдЖ। рджрдХ्рд╖िрдгी рднाрд░рдд рдоें, рдХोрдпंрдмрдЯूрд░,
рдорджुрд░рдИ рдФрд░ рдмेंрдЧрд▓ूрд░ु рдоें рдоिрд▓ों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдЧрдИ। рдордз्рдп рднाрд░рдд рдоें
рдиाрдЧрдкुрд░, рдЗंрджौрд░ рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рд╢ोрд▓ाрдкुрд░ рдФрд░ рд╡рдбोрджрд░ा рд╕ूрддी рд╡рд╕्рдд्рд░
рдХेंрдж्рд░ рдмрди рдЧрдП। рдХाрдирдкुрд░ рдоें рд╕्рдеाрдиिрдХ рдиिрд╡ेрд╢ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╕ूрддी рд╡рд╕्рдд्рд░ рдоिрд▓ों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा
рдХी рдЧрдИ। рдкрдд्рддрди рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рдХे рдХाрд░рдг рдХोрд▓рдХाрддा рдоें рднी рдоिрд▓ें рд╕्рдеाрдкिрдд рдХी рдЧрдИं। рдЬрд▓рд╡िрдж्рдпुрдд
рд╢рдХ्рддि рдХे рд╡िрдХाрд╕ рд╕े рдХрдкाрд╕ рдЙрдд्рдкाрджрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рд╕े рджूрд░ рд╕ूрддी рд╡рд╕्рдд्рд░ рдоिрд▓ों рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеिрддि
рдоें рднी рд╕рд╣рдпोрдЧ рдоिрд▓ा। рддрдоिрд▓рдиाрдбु рдоें рдЗрд╕ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХे рддेреЫी рд╕े рд╡िрдХाрд╕ рдХा рдХाрд░рдг рдоिрд▓ों рдХे рд▓िрдП
рдк्рд░рдЪुрд░ рдоाрдд्рд░ा рдоें рдЬрд▓-рд╡िрдж्рдпुрдд рд╢рдХ्рддि рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा рд╣ै। рдЙрдЬ्рдЬैрди, рднрд░ूрдЪ, рдЖрдЧрд░ा, рд╣ाрдерд░рд╕, рдХोрдпंрдмрдЯूрд░ рдФрд░ рддिрд░ुрдиेрд▓рд╡ेрд▓ी рдЖрджि рдХेंрдж्рд░ों рдоें, рдХрдо рд╢्рд░рдо
рд▓ाрдЧрдд рдХे рдХाрд░рдг рдХрдкाрд╕ рдЙрдд्рдкाрджрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рд╕े рдЙрдирдХे рджूрд░ рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рдЙрдж्рдпोрдЧों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा
рдХी рдЧрдИ। рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рдЕрд╣рдорджाрдмाрдж, рднिрд╡ांрдбी, рд╢ोрд▓ाрдкुрд░, рдХोрд▓्рд╣ाрдкुрд░, рдиाрдЧрдкुрд░,
рдЗंрджौрд░ рдФрд░ рдЙрдЬ्рдЬैрди рд╕ूрддी рд╡рд╕्рдд्рд░ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХे рдоुрдЦ्рдп рдХेंрдж्рд░ рд╣ैं। рдпे рд╕рднी
рдХेंрдж्рд░ рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рдХेंрдж्рд░ рд╣ैं рдФрд░ рдХрдкाрд╕ рдЙрдд्рдкाрджрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХे рдиिрдХрдЯ рд╕्рдеिрдд рд╣ैं।
рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░, рдЧुрдЬрд░ाрдд рдФрд░ рддрдоिрд▓рдиाрдбु рдЕрдЧ्рд░рдгी рдХрдкाрд╕ рдЙрдд्рдкाрджрдХ рд░ाрдЬ्рдп
рд╣ैं। рдкрд╢्рдЪिрдо рдмंрдЧाрд▓, рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢, рдХрд░्рдиाрдЯрдХ
рдФрд░ рдкंрдЬाрдм рджूрд╕рд░े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕ूрддी рд╡рд╕्рдд्рд░ рдЙрдд्рдкाрджрдХ рд╣ैं।
23. рднाрд░рдд
рдХा рд╕реЬрдХ рдЬाрд▓ рд╡िрд╢्рд╡ рдХा рджूрд╕рд░ा рд╕рдмрд╕े рдмреЬा рд╕реЬрдХ-рдЬाрд▓ рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рдХुрд▓ рд▓ंрдмाрдИ рд▓рдЧрднрдЧ 56 рд▓ाрдЦ
рдХि.рдоी. (рд╡ाрд░्рд╖िрдХ рд░िрдкोрд░्рдЯ 2017-18, morth.nic.in) рд╣ै। рдпрд╣ाँ
рдк्рд░рддिрд╡рд░्рд╖ рд╕реЬрдХों рдж्рд╡ाрд░ा рд▓рдЧрднрдЧ 85 рдк्рд░рддिрд╢рдд рдпाрдд्рд░ी рддрдеा 70 рдк्рд░рддिрд╢рдд рднाрд░ рдпाрддाрдпाрдд рдХा
рдкрд░िрд╡рд╣рди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЫोрдЯी рджूрд░िрдпों рдХी рдпाрдд्рд░ा рдХे рд▓िрдП рд╕реЬрдХ рдкрд░िрд╡рд╣рди рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдХृрдд рдЕрдиुрдХूрд▓
рд╣ोрддा рд╣ै।
рд╕реЬрдХों
рдХे рдорд╣рдд्рд╡ рдФрд░ рдиिрд░्рдоाрдг рдПрд╡ं рд░рдЦ-рд░рдЦाрд╡ рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рд╕реЬрдХों рдХो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧों (NH),
рд░ाрдЬ्рдп рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧों (SH), рдк्рд░рдоुрдЦ реЫिрд▓ा рд╕реЬрдХों рддрдеा
рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕реЬрдХों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡рд░्рдЧीрдХृрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
(рдХ)
рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧ (National Highways) -
рд╡े рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕реЬрдХें, рдЬिрди्рд╣ें
рдХेंрдж्рд░ рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдоिрдд рдПрд╡ं рдЕрдиुрд░рдХ्рд╖िрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп
рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧ рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиी рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрди рд╕реЬрдХों рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдЕंрддрд░्рд░ाрдЬ्рдпीрдп рдкрд░िрд╡рд╣рди рддрдеा
рд╕ाрдорд░िрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рддрдХ рд░рдХ्рд╖ा рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдПрд╡ं рд╕ेрдиा рдХे рдЖрд╡ाрдЧрдорди рдХे рд▓िрдП рд╣ोрддा рд╣ै। рдпे
рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧ рд░ाрдЬ्рдпों рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиिрдпों, рдк्рд░рдоुрдЦ рдирдЧрд░ों, рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдкрдд्рддрдиों рддрдеा рд░ेрд▓рд╡े рдЬंрдХ्рд╢рдиों рдХो рднी рдЬोреЬрддे рд╣ैं। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп
рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧों рдХी рд▓ंрдмाрдИ 1951 рдоें 19,700 рдХि.рдоी. рд╕े рдмреЭрдХрд░, 2016
рдоें 1,01,011 рдХि.рдоी. рд╣ो рдЧрдИ рд╣ै। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧों рдХी рд▓ंрдмाрдИ рдкूрд░े рджेрд╢ рдХी рдХुрд▓
рд╕реЬрдХों рдХी рд▓ंрдмाрдИ рдХी рдоाрдд्рд░ 2 рдк्рд░рддिрд╢рдд рд╣ै; рдХिंрддु рдпे рд╕реЬрдХ рдпाрддाрдпाрдд
рдХे 40 рдк्рд░рддिрд╢рдд рднाрдЧ рдХा рд╡рд╣рди рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрди рд╕реЬрдХों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХेंрдж्рд░ рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рд╕ंрд╕्рдеा NHAI рдХрд░рддी рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧ рдк्рд░ाрдзिрдХрд░рдг (рдПрди.рдПрдЪ.рдП.рдЖрдИ.) рдХा рдк्рд░рдЪाрд▓рди
1995 рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рдпрд╣ рднूрддрд▓ рдкрд░िрд╡рд╣рди рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рдХे рдЕрдзीрди рдПрдХ рд╕्рд╡ाрдпрдд्рддрд╢ाрд╕ी рдиिрдХाрдп рд╣ै। рдЗрд╕े
рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧों рдХे рд╡िрдХाрд╕, рд░рдЦ-рд░рдЦाрд╡ рддрдеा рдк्рд░рдЪाрд▓рди рдХी
реЫिрдо्рдоेрджाрд░ी рд╕ौंрдкी рдЧрдИ рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдпрд╣ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧों рдХे рд░ूрдк рдоें
рдиिрд░्рджिрд╖्рдЯ рд╕реЬрдХों рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рд╕ुрдзाрд░ рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╢ीрд░्рд╖ рд╕ंрд╕्рдеा рд╣ै।
(рдЦ)
рд░ाрдЬ्рдп рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧ (State Highways) - рдЗрди
рдоाрд░्рдЧों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдПрд╡ं рдЕрдиुрд░рдХ्рд╖рдг рд░ाрдЬ्рдп рд╕рд░рдХाрд░ों рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдпे рд░ाрдЬ्рдп рдХी
рд░ाрдЬрдзाрдиी рд╕े реЫिрд▓ा рдоुрдЦ्рдпाрд▓рдпों рддрдеा рдЕрди्рдп рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╢рд╣рд░ों рдХो рдЬोреЬрддे рд╣ैं। рдпे рдоाрд░्рдЧ
рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧों рд╕े рдЬुреЬे рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЗрдирдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рджेрд╢ рдХी рдХुрд▓ рд╕реЬрдХों рдХी рд▓ंрдмाрдИ
рдХा 4 рдк्рд░рддिрд╢рдд рднाрдЧ рдЖрддा рд╣ै।
(рдЧ)
реЫिрд▓ा рд╕реЬрдХें (District Roads) - рдпे
рд╕реЬрдХें реЫिрд▓ा рдоुрдЦ्рдпाрд▓рдпों рддрдеा реЫिрд▓े рдХे рдЕрди्рдп рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рдерд▓ों рдХे рдмीрдЪ рд╕ंрдкрд░्рдХ рдоाрд░्рдЧ рдХा
рдХाрд░्рдп рдХрд░рддी рд╣ैं। рдЗрдирдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рджेрд╢-рднрд░ рдХी рдХुрд▓ рд╕реЬрдХों рдХी рд▓ंрдмाрдИ рдХा 14 рдк्рд░рддिрд╢рдд рднाрдЧ рдЖрддा
рд╣ै।
(рдШ)
рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕реЬрдХें (Village Roads) - рдпे
рд╕реЬрдХें рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХो рдЖрдкрд╕ рдоें рдЬोреЬрдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдд्рдпंрдд рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ोрддी рд╣ैं। рднाрд░рдд
рдХी рдХुрд▓ рд╕реЬрдХों рдХी рд▓ंрдмाрдИ рдХा рд▓рдЧрднрдЧ 80 рдк्рд░рддिрд╢рдд рд╣िрд╕्рд╕ा рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕реЬрдХों рдХे рд░ूрдк рдоें
рд╡рд░्рдЧीрдХृрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕реЬрдХों рдХे рдШрдирдд्рд╡ рдоें рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рд╡िрд╖рдорддा рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ै
рдХ्рдпोंрдХि рдпे рднूрднाрдЧ (terrain) рдХी рдк्рд░рдХृрддि рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд
рд╣ोрддी рд╣ैं।
(рдб)
рдЕрди्рдп рд╕реЬрдХें – рдЕрди्рдп рд╕реЬрдХों рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╕ीрдоांрдд
рд╕реЬрдХें (рд╕ीрдоाрд╡рд░्рддी рд╕реЬрдХें / Border Roads) рдПрд╡ं
рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧ рдЖрддे рд╣ैं। рдордИ 1960 рдоें рд╕ीрдоा рд╕реЬрдХ рд╕ंрдЧрдарди (рдмी.рдЖрд░.рдУ. / BRO) рдХो рджेрд╢ рдХी рдЙрдд्рддрд░ी рдПрд╡ं рдЙрдд्рддрд░-рдкूрд░्рд╡ी рд╕ीрдоा рд╕े рд╕рдЯी рд╕ाрдорд░िрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े
рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕реЬрдХों рдХे рддीрд╡्рд░ рдФрд░ рд╕рдорди्рд╡िрдд рд╕ुрдзाрд░ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХो рдЧрддि
рджेрдиे рдПрд╡ं рд░рдХ्рд╖ा рддैрдпाрд░िрдпों рдХो рдореЫрдмूрддी рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा
рдеा। рдпрд╣ рдПрдХ рдЕрдЧ्рд░рдгी рдмрд╣ुрдоुрдЦी рдиिрд░्рдоाрдг рдЕрднिрдХрд░рдг рд╣ै। рдЗрд╕рдиे рдЕрддि рдКँрдЪाрдИ рд╡ाрд▓े рдкрд░्рд╡рддीрдп
рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЪंрдбीрдЧреЭ рдХो рдордиाрд▓ी (рд╣िрдоाрдЪрд▓ рдк्рд░рджेрд╢) рддрдеा рд▓ेрд╣ (рд▓рдж्рджाрдЦ) рд╕े рдЬोреЬрдиे рд╡ाрд▓ी
рд╕реЬрдХ рдмрдиाрдИ рд╣ै, рдЬिрд╕ рдкрд░ 9 рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рд▓ंрдмी рдЕрдЯрд▓ рд╕ुрд░ंрдЧ (Atal Tunnel)
рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░ 2020 рдмрдиाрдХрд░ рдЦोрд▓ी рдЧрдИ рд╣ै। рдпрд╣ рд╕реЬрдХ рд╕рдоुрдж्рд░ рддрд▓ рд╕े рдФрд╕рддрди 4,270
рдоीрдЯрд░ рдХी рдКँрдЪाрдИ рдкрд░ рд╕्рдеिрдд рд╣ै। рд╕ाрдорд░िрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╕реЬрдХें рдмрдиाрдиे
рд╡ рдЕрдиुрд░рдХ्рд╖рдг рдХрд░рдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдмी.рдЖрд░.рдУ. рдЕрддि рдКँрдЪाрдЗрдпों рд╡ाрд▓े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдмрд░्реЮ рд╣рдЯाрдиे
рдХी реЫिрдо्рдоेрджाрд░ी рднी рд╕ँрднाрд▓рддा рд╣ै। рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧों рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдкреЬोрд╕ी рджेрд╢ों
рдХे рдмीрдЪ рднाрд░рдд рдХे рд╕ाрде рдк्рд░рднाрд╡ी рд╕ंрдкрд░्рдХों рдХो рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрддे рд╣ुрдП рд╕рдж्рднाрд╡рдкूрд░्рдг рд╕ंрдмंрдзों рдХो
рдмреЭाрд╡ा рджेрдиा рд╣ै।
OR
рднाрд░рдд
рдХे рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░ рдоें рд╡рд╕्рддुрдУं рдХे рд╕ंрдШрдЯрдХों рдоें рд╕рдордп рдХे рд╕ाрде рдмрджрд▓ाрд╡ рдЖрдП рд╣ैं। рдЗрд╕рдоें
рдХृрд╖ि рддрдеा рд╕рдорд╡рд░्рдЧी рдЙрдд्рдкाрджों рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рдШрдЯा рд╣ै, рдЬрдмрдХि
рдкेрдЯ्рд░ोрд▓िрдпрдо рддрдеा рдЕрдкрд░िрд╖्рдХृрдд рдЙрдд्рдкाрджों рдПрд╡ं рдЕрди्рдп рд╡рд╕्рддुрдУं рдоें рд╡ृрдж्рдзि рд╣ुрдИ рд╣ै рдЕрдпрд╕्рдХ
рдЦрдиिрдЬों рддрдеा рдиिрд░्рдоिрдд рд╕ाрдоाрдиों рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рд╡рд░्рд╖ 2009-10 рд╕े 2010-11 рддрдеा 2015-16 рд╕े
2016-17 рддрдХ рд╡्рдпाрдкрдХ рддौрд░ рдкрд░ рд▓рдЧाрддाрд░ рд╕्рдеिрд░-рд╕ा рд░рд╣ा рд╣ै। рдЧрдд рд╡рд░्рд╖ों рдоें рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рд╡рд╕्рддुрдУं
рдХे рд╡्рдпाрдкाрд░ рдоें рдЧिрд░ाрд╡рдЯ рдХा рдХाрд░рдг рдоुрдЦ्рдпрдд: рдХреЬी рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзा рд╣ै рдХृрд╖ि
рдЙрдд्рдкाрджों рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдХॉреЮी, рдХाрдЬू, рджाрд▓ों
рдЖрджि рдЬैрд╕ी рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рд╡рд╕्рддुрдУं рдХे рдиिрд░्рдпाрдд рдоें рдЧिрд░ाрд╡рдЯ рдЖрдИ рд╣ै рд╣ाрд▓ाँрдХि рдкुрд╖्рдкрдХृрд╖ि
рдЙрдд्рдкाрджों рддाреЫे рдлрд▓ों, рд╕рдоुрдж्рд░ी рдЙрдд्рдкाрджों рддрдеा рдЪीрдиी рдЖрджि рдХे
рдиिрд░्рдпाрдд рдоें рд╡ृрдж्рдзि рджрд░्рдЬ рдХी рдЧрдИ рд╣ै। рд╡рд░्рд╖ 2016-17 рдХे рджौрд░ाрди рд╡िрдиिрд░्рдоाрдг рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдиे
рднाрд░рдд рдХे рдХुрд▓ рдиिрд░्рдпाрдд рдоूрд▓्рдп рдоें рдЕрдХेрд▓े 73.6 рдк्рд░рддिрд╢рдд рдХी рднाрдЧीрджाрд░ी рдЕंрдХिрдд рдХी рд╣ै рдЪीрди
рддрдеा рдЕрди्рдп рдкूрд░्рд╡ рдПрд╢िрдпाрдИ рджेрд╢ рд╣рдоाрд░े рдк्рд░рдоुрдЦ рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзी рд╣ै। рднाрд░рдд рдХे рд╡िрджेрд╢ рд╡्рдпाрдкाрд░
рдоें рдордгि-рд░рдд्рдиों рддрдеा рдЖрднूрд╖рдгों рдХी рдПрдХ рд╡्рдпाрдкрдХ рд╣िрд╕्рд╕ेрджाрд░ी рд╣ै।
рднाрд░рдд
рдХे рдЖрдпाрдд-рд╕ंрдШрдЯрди рдХे рдмрджрд▓рддे рдк्рд░ाрд░ूрдк -
рднाрд░рдд
рдиे 1950 рдПрд╡ं 1960 рдХे рджрд╢рдХ рдоें рдЦाрдж्рдпाрди्рдиों рдХी рдЧंрднीрд░ рдХрдоी рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рдХिрдпा рд╣ै рдЙрд╕ рд╕рдордп
рдЖрдпाрдд рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡рд╕्рддुрдПँ рдЦाрдж्рдпाрди्рди, рдкूँрдЬीрдЧрдд рдоाрд▓,
рдорд╢ीрдирд░ी рдПрд╡ं рдЙрдкрд╕्рдХрд░ рдЖрджि рдеे рдЙрд╕ рд╕рдордп рднुрдЧрддाрди рд╕ंрддुрд▓рди рдмिрд▓्рдХुрд▓ рд╡िрдкрд░ीрдд рдеा;
рдЪूँрдХि рдЖрдпाрдд рдк्рд░рддिрд╕्рдеाрдкрди рдХे рд╕рднी рдк्рд░рдпाрд╕ों рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЖрдпाрдд рдиिрд░्рдпाрддों
рд╕े рдЕрдзिрдХ рдеे 1970 рдХे рджрд╢рдХ рдХे рдмाрдж рд╣рд░िрдд рдХ्рд░ांрддि рдоें рд╕рдлрд▓рддा рдоिрд▓рдиे рдкрд░ рдЦाрдж्рдпाрди्рдиों рдХा
рдЖрдпाрдд рд░ोрдХ рджिрдпा рдЧрдпा рд▓ेрдХिрди 1973 рдоें рдЖрдП рдКрд░्рдЬा рд╕ंрдХрдЯ рд╕े рдкेрдЯ्рд░ोрд▓िрдпрдо (рдкрджाрд░्рдеों) рдХे
рдоूрд▓्рдп рдоें рдЙрдЫाрд▓ рдЖрдпा рдлрд▓рдд: рдЖрдпाрдд рдмрдЬрдЯ рднी рдмреЭ рдЧрдпा рдЦाрдж्рдпाрди्рдиों рдХे рдЖрдпाрдд рдХी рдЬрдЧрд╣ рдЙрд░्рд╡рд░рдХों
рдПрд╡ं рдкेрдЯ्рд░ोрд▓िрдпрдо рдиे рд▓े рд▓ी рдорд╢ीрди рдПрд╡ं рдЙрдкрд╕्рдХрд░, рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕्рдЯीрд▓,
рдЦाрдж्рдп рддेрд▓ рддрдеा рд░рд╕ाрдпрди рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рдЖрдпाрдд рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХी рд░рдЪрдиा рдХрд░рддे рд╣ैं। рдиिрд░्рдпाрддाрднिрдоुрдЦ
рдЙрдж्рдпोрдЧों рдПрд╡ं рдШрд░ेрд▓ू рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рдмреЭрддी рд╣ुрдИ рдоाँрдЧ рдХे рдХाрд░рдг рдкूँрдЬीрдЧрдд рд╡рд╕्рддुрдУं рдХे рдЖрдпाрдд рдоें
рдПрдХ рд╕्рдеिрд░ рд╡ृрдж्рдзि рд╣ोрддी рд░рд╣ी рд╣ै рдЧैрд░-рд╡ैрдж्рдпुрддिрдХ рдорд╢ीрдирд░ी рдкрд░िрд╡рд╣рди рдЙрдкрд╕्рдХрд░, рдзाрддुрдУं рдХे рд╡िрдиिрд░्рдоिрддिрдпाँ рддрдеा рдорд╢ीрдиी рдФреЫाрд░ рдЖрджि рдкूँрдЬीрдЧрдд рд╡рд╕्рддुрдУं рдХी рдоुрдЦ्рдп
рдорджें рд╣ोрддी рдеीं рдЦाрдж्рдп рддेрд▓ों рдХे рдЕрдпाрдд рдоें рдЖрдИ рдЧिрд░ाрд╡рдЯ рдХे рд╕ाрде рдЦाрдж्рдп рддрдеा рд╕рдорд╡рд░्рдЧी
рдЙрдд्рдкाрджों рдХे рдЖрдпाрдд рдоें рдХрдоी рдЖрдИ рд╣ै рднाрд░рдд рдХे рдЖрдпाрдд рдоें рдЕрди्рдп рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡рд╕्рддुрдУं рдоें рдоोрддी
рддрдеा рдЙрдкрд░рдд्рдиों, рд╕्рд╡рд░्рдг рдПрд╡ं рдЪाँрджी, рдзाрддुрдордп
рдЕрдпрд╕्рдХ рддрдеा рдзाрддु рдЫीрдЬрди, рдЕрд▓ौрд╣ рдзाрддुрдПँ рддрдеा рдЗрд▓ेрдХ्рдЯ्рд░ॉрдиिрдХ рд╡рд╕्рддुрдПँ
рдЖрджि рдЖрддे рд╣ैं।
24.
![]() |
12th BSEH Annual Paper March 2023 SET A Map (Solution) |
Click Below for
12th BSEH Annual Previous Year Paper March 2023 SET A Answer Key (Solution)
Click Below for
12th BSEH Annual Previous Year Paper March 2023 SET B Answer Key (Solution)
Click Below for
12th BSEH Annual Previous Year Paper March 2023 SET C Answer Key (Solution)
Click Below for
12th BSEH Annual Previous Year Paper March 2023 SET D Answer Key (Solution)