Class XII Geography (029) Pre-Board Exam 2023-24
Time – 3 Hrs. MM - 70
SECTION A (MCQ) (All Questions are compulsory)
Q 1 рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡िрддрд░рдг рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдХाрд░рдХों рдоें рд╕े рдХौрди – рд╕ा рдПрдХ рдЖрд░्рдеिрдХ рдХाрд░рдХ рд╣ै ? (1)
(a) рдирдЧрд░ीрдпрдХрд░рдг
(b) рдоृрджाрдПं
(c) рдЕрд╢ांрддि
(d) рдЬрд▓ рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा
Q 2 рдоाрдирд╡ рднूрдЧोрд▓ рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЙрдкрдЧрдоों рдХो рдкреЭिрдП рдФрд░ рдЗрдирдХे рдХाрд▓ाрдиुрдХ्рд░рдо рдХे рд╕рд╣ी рд╡िрдХрд▓्рдк рдХो рдЪुрдиिрдП : (1)
I рдЕрди्рд╡ेрд╖рдг рдФрд░ рд╡िрд╡рд░рдг
II рд╕्рдеाрдиिрдХ рд╕ंрдЧрдарди
III рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рд╡िрднेрджрди
IV рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг
рд╡िрдХрд▓्рдк :
(a) I, II, III, IV
(b) I, III, II, IV
(c) I, IV, III, II
(d) I, IV, II, III
Q 3 рд╡िрд╡ृрдд рдЦрдирди рд╕े рд╕ंрдмрдзिрдд рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдХрдердиों рдХो рдкреЭिрдП рдФрд░ рд╕рд╣ी рд╡िрдХрд▓्рдк рдХा рдЪрдпрди рдХीрдЬिрдП। (1)
I рдпрд╣ рдЦрдирди рдХा рд╕рдмрд╕े рд╕рд╕्рддा рддрд░ीрдХा рд╣ै।
II рдЗрд╕рдоें рдЙрдд्рдкाрджрди рдЕрдзिрдХ рдоाрдд्рд░ा рдоें рд╣ोрддा рд╣ै।
III рдЗрд╕рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд▓िрдл्рдЯ, рдмेрдзрдХ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै।
IV рдЗрд╕рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╡ाрдпु рд╕ंрдЪाрд░ рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै।
рд╡िрдХрд▓्рдк :
(a) рдХेрд╡рд▓ I рд╡ II рд╕рд╣ी рд╣ैं।
(b) рдХेрд╡рд▓ III рд╡ IV рд╕рд╣ी рд╣ैं।
(c) рдХेрд╡рд▓ I рд╡ III рд╕рд╣ी рд╣ैं।
(d) рдХेрд╡рд▓ II рд╡ IV рд╕рд╣ी рд╣ैं।
Q 4 рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд░ेрд▓рдоाрд░्рдЧों рдоें рд╕े рдХिрд╕рдХी рд▓ंрдмाрдИ рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рд╣ै ? (1)
(a) рдкाрд░ – рд╕ाрдЗрдмेрд░िрдпрди рд░ेрд▓рдоाрд░्рдЧ
(b) рдкाрд░ – рдХैрдиेрдбिрдпрди рд░ेрд▓рдоाрд░्рдЧ
(c) рдСрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпрди рдкाрд░ рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдкीрдп рд░ेрд▓рдоाрд░्рдЧ
(d) рдУрд░िрдПंрдЯ рдПрдХ्рд╕рдк्рд░ेрд╕ рд░ेрд▓рдоाрд░्рдЧ
Q 5 рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди – рд╕ा ‘рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдбेрдпрд░ी рдХृрд╖ि’ рдХा рд╕рдмрд╕े рдмреЬा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╣ै ? (1)
(a) рдЙрдд्рддрд░ рдкрд╢्рдЪिрдоी рдпूрд░ोрдк
(b) рдХрдиाрдбा рдХ्рд╖ेрдд्рд░
(c) рди्рдпूрдЬीрд▓ैंрдб
(d) рджрдХ्рд╖िрдг – рдкूрд░्рд╡ी рдСрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпा
Q 6 рджिрдП рдЧрдП рдХрдерди I рдФрд░ II рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХीрдЬिрдП рдФрд░ рд╕рд╣ी рд╡िрдХрд▓्рдк рдХा рдЪрдпрди рдХीрдЬिрдП। (1)
рдХрдерди I рдЬो рд╕рдоाрдЬ рднेрджрднाрд╡ рддрдеा рдмुрд░ाрдЗрдпों рдХो рджूрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рднाрд╡ी рдХрджрдо рдирд╣ीं рдЙрдарддा, рд╡рд╣ рд╕рдн्рдп рд╕рдоाрдЬ рдирд╣ीं рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
рдХрдерди II рднेрджрднाрд╡ों рд╕े рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рджुрд╖्рдк्рд░рднाрд╡ों рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдХрд░ рднाрд░рдд рдоें ‘рдмेрдЯी рдмрдЪाрдУ рдмेрдЯी рдкреЭाрдУ’ рдЕрднिрдпाрди рдЪрд▓ाрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
рд╡िрдХрд▓्рдк :
(a) рдХрдерди I рдФрд░ II рд╕рд╣ी рд╣ैं।
(b) рдХрдерди I рдПрд╡ं II рдЧрд▓рдд рд╣ैं।
(c) рдХрдерди I рдПрд╡ं II рд╕рд╣ी рд╣ैं, рдкрд░ंрддु рдХрдерди I, рдХрдерди II рдХी рд╕рд╣ी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдирд╣ीं рд╣ै।
(d) рдХрдерди I рдПрд╡ं II рд╕рд╣ी рд╣ैं, рдкрд░ंрддु рдХрдерди I, рдХрдерди II рдХी рд╕рд╣ी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рд╣ै।
Q 7 рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди – рд╕ा рдкूрд░्рд╡-рдкрд╢्рдЪिрдо рдЧрд▓िрдпाрд░े рдХा рд╕рдмрд╕े рдкूрд░्рд╡ी рд╕्рдЯेрд╢рди рд╣ै ? (1)
(a) рдЧुрд╡ाрд╣ाрдЯी
(b) рдкोрд░рдмंрджрд░
(c) рдХोрд▓рдХाрддा
(d) рд╕िрд▓рдЪрд░
Q 8 рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХिрд╕рдХी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рд╣ै ? (1)
(a) рдмिрд╣ाрд░
(b) рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢
(c) рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░
(d) рдкрд╢्рдЪिрдо рдмंрдЧाрд▓
Q 9 рднाрд░рддीрдп рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧ рдк्рд░ाрдзिрдХрд░рдг (NHAI) рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди – рд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╕рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै ? (1)
(a) рд╡рд╣ рднूрддрд▓ рдкрд░िрд╡рд╣рди рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рдХे рдЕрдзीрди рдПрдХ рд╕्рд╡ाрдпрдд्рддрд╢ाрд╕ी рдиिрдХाрдп рд╣ै।
(b) рдЗрд╕े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧों рдХो рдмрдиाрдиे рдФрд░ рд░рдЦ-рд░рдЦाрд╡ рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рд╕ौंрдкा рдЧрдпा рд╣ै।
(c) рдпрд╣ рдЧाँрд╡ों рдХो рдЬोреЬрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕реЬрдХों рдХा рднी рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддा рд╣ै।
(d) рдПрди рдПрдЪ рдП рдЖрдИ рдХा рдк्рд░рдЪाрд▓рди 1995 рдоें рд╣ुрдЖ рдеा।
Q 10 рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди – рд╕ा рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдирдЧрд░ рдХा рдПрдХ рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै ? (1)
(a) рджрдорди
(b) рдЖрдЧрд░ा
(c) рдкाрдЯрд▓िрдкुрдд्рд░
(d) рдорджुрд░рдИ
Q 11 рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдХो рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЕрдзिрдХрддрдо рд╕े рди्рдпूрдирддрдо рдХे рд╕рд╣ी рдХ्рд░рдо рд╡ाрд▓े рд╡िрдХрд▓्рдк рдХो рдЪुрдиिрдП : (1)
(a) рднाрд░рддीрдп-рдпूрд░ोрдкीрдп, рдж्рд░рд╡िрдб, рдСрд╕्рдЯ्рд░िрдХ рдПрд╡ं рдЪीрдиी-рддिрдм्рдмрддी
(b) рднाрд░рддीрдп-рдпूрд░ोрдкीрдп, рдСрд╕्рдЯ्рд░िрдХ, рдж्рд░рд╡िрдб рдПрд╡ं рдЪीрдиी-рддिрдм्рдмрддी
(c) рдж्рд░рд╡िрдб, рднाрд░рддीрдп-рдпूрд░ोрдкीрдп, рдЪीрдиी-рддिрдм्рдмрддी рдПрд╡ं рдСрд╕्рдЯ्рд░िрдХ
(d) рдж्рд░рд╡िрдб, рдСрд╕्рдЯ्рд░िрдХ, рднाрд░рддीрдп-рдпूрд░ोрдкीрдп рдПрд╡ं рдЪीрдиी-рддिрдм्рдмрддी
Q 12 рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди – рд╕ी рдЧुрдЪ्рдЫिрдд рдмрд╕्рддिрдпों рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╣ै ? (1)
(a) рдпे рд╡िрдЦंрдбिрдд рдмрд╕्рддिрдпाँ рд╣ैं
(b) рдПрдХांрдХी рдмрд╕्рддी рдк्рд░ाрд░ूрдк
(c) рдШрд░ों рдХा рд╕ंрдХुрд▓िрдд рд░ूрдк рдоें рдиिрд░्рдоिрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░
(d) рдЗрд╕рдХी рдЗрдХाрдЗрдпों рдХो рдкाрди्рдиा, рдкाреЬा, рдкाрд▓ी рдЖрджि рдиाрдоों рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै।
Q 13 рдкेрдЯ्рд░ोрд▓िрдпрдо, рдкेрдЯ्рд░ोрд▓िрдпрдо рдЙрдд्рдкाрджों рдПрд╡ं рдЙрд░्рд╡рд░рдХों рдХो рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдмрдиाрдпा рдЧрдпा рдкрдд्рддрди рд╣ै : (1)
(a) рди्рдпू рдоंрдЧрд▓ुрд░ु
(b) рд╣рд▓्рджिрдпा
(c) рдХांрдбрд▓ा
(d) рддूрддीрдХोрд░िрди
Q 14 рдХाрдХрд░ाрдкाрд░ा рдиाрднिрдХीрдп рдкрд░िрдпोрдЬрдиा рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХिрд╕ рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╕्рдеिрдд рд╣ै ? (1)
(a) рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░
(b) рдЧुрдЬрд░ाрдд
(c) рдХрд░्рдиाрдЯрдХ
(d) рддрдоिрд▓рдиाрдбु
рджिрдП рдЧрдП рд╕्рд░ोрдд рдХो рдкреЭिрдП рдФрд░ рдк्рд░рд╢्рди 15 рд╕े 17 рдХे рдЙрдд्рддрд░ рд▓िрдЦिрдП।
рдордИ 1960 рдоें рд╕ीрдоा рд╕реЬрдХ рд╕ंрдЧрдарди (рдмी. рдЖрд░. рдУ.) рдХो рджेрд╢ рдХी рдЙрдд्рддрд░ी рдПрд╡ं рдЙрдд्рддрд░-рдкूрд░्рд╡ी рд╕ीрдоा рд╕े рд╕рдЯी рд╕ाрдорд░िрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕реЬрдХों рдХे рддीрд╡्рд░ рдФрд░ рд╕рдорди्рд╡िрдд рд╕ुрдзाрд░ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХो рдЧрддि рджेрдиे рдПрд╡ं рд░рдХ्рд╖ा рддैрдпाрд░िрдпों рдХो рдордЬрдмूрддी рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा। рдпрд╣ рдПрдХ рдЕрдЧ्рд░рдгी рдмрд╣ुрдоुрдЦी рдиिрд░्рдоाрдг рдЕрднिрдХрд░рдг рд╣ै। рдЗрд╕рдиे рдЕрддि рдКँрдЪाрдИ рд╡ाрд▓े рдкрд░्рд╡рддीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЪंрдбीрдЧреЭ рдХो рдордиाрд▓ी (рд╣िрдоाрдЪрд▓ рдк्рд░рджेрд╢) рддрдеा рд▓ेрд╣ (рд▓рдж्рджाрдЦ) рд╕े рдЬोреЬрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕реЬрдХ рдмрдиाрдИ рд╣ै। рдпрд╣ рд╕реЬрдХ рд╕рдоुрдж्рд░ рддрд▓ рд╕े рдФрд╕рддрди 4270 рдоीрдЯрд░ рдХी рдКँрдЪाрдИ рдкрд░ рд╕्рдеिрдд рд╣ै।
рд╕ाрдорд░िрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдмрдиी рд╕реЬрдХें рдмрдиाрдиे рд╡ рдЕрдиुрд░рдХ्рд╖рдг рдХрд░рдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдмी. рдЖрд░. рдУ. рдЕрддि рдКँрдЪाрдЗрдпों рд╡ाрд▓े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдмрд░्рдл рд╣рдЯाрдиे рдХी рдЬिрдо्рдоेрд╡ाрд░ी рднी рд╕ंрднाрд▓рддा рд╣ै। рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧों рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдкреЬोрд╕ी рджेрд╢ों рдХे рдмीрдЪ рднाрд░рдд рдХे рд╕ाрде рдк्рд░рднाрд╡ी рд╕ंрдкрд░्рдХों рдХो рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрддे рд╣ुрдП рд╕рдж्рднाрд╡рдкूрд░्рдг рд╕ंрдмंрдзों рдХो рдмреЭाрд╡ा рджेрдиा рд╣ै।
Q 15 рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди – рд╕ा ‘рд╕ीрдоा рд╕реЬрдХ рд╕ंрдЧрдарди’ рдХा рдПрдХ рдоुрдЦ्рдп рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╣ै ? (1)
(a) рд╕ीрдоाрд╡рд░्рддी рдирдЧрд░ों рдХो рдиिрдХрдЯрд╡рд░्рддी рдорд╣ाрдирдЧрд░ों рд╕े рдЬोреЬрдиा।
(b) рдкрд░्рд╡рддीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХे рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдоें рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХрд░рдиा।
(c) рд╕ैрди्рдп рддैрдпाрд░िрдпों рдХो рдордЬрдмूрдд рдХрд░рдиा।
(d) рд╕ीрдоाрд╡рд░्рддी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдП рдпोрдЬрдиा рдмрдиाрдиा।
Q 16 рднाрд░рдд рдХे рдЙрдд्рддрд░-рдкूрд░्рд╡ी рд╕ीрдоाрдУं рдкрд░ рд╕реЬрдХों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рдиा рдЕрдзिрдХ рдХрдаिрди рдХ्рдпों рд╣ै? рд╕рд╣ी рд╡िрдХрд▓्рдк рдХा рдЪрдпрди рдХीрдЬिрдП: (1)
I рднू рдЖрдХृрддि
II рдЬрд▓рд╡ाрдпु
III рдЕрд╡рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХा рдЕрднाрд╡
IV рдзрди рдХा рдЕрднाрд╡
рд╡िрдХрд▓्рдк :
(a) рдХेрд╡рд▓ I, II рдПрд╡ं III рд╕рд╣ी рд╣ैं।
(b) рдХेрд╡рд▓ II, III рдПрд╡ं IV рд╕рд╣ी рд╣ैं।
(c) рдХेрд╡рд▓ I, III рдПрд╡ं IV рд╕рд╣ी рд╣ैं।
(d) рдХेрд╡рд▓ I, II рдПрд╡ं IV рд╕рд╣ी рд╣ैं
Q 17 рд╕ीрдоा рд╕реЬрдХ рд╕ंрдЧрдарди рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХिрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдХाрд░्рдп рдХрд░рддा рд╣ै ? (1)
(a) рдХेंрдж्рд░ рд╕рд░рдХाрд░
(b) рд╕ीрдоाрд╡рд░्рддी рд░ाрдЬ्рдп рд╕рд░рдХाрд░
(c) рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕्рд╡-рд╢ाрд╕рди
(d) рдЧैрд░-рд╕рд░рдХाрд░ी рд╕ंрдЧрдарди
SECTION B (SOURCE BASED QUESTIONS)
Q 18 рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╕्рд░ोрдд рдХो рдкрджिрдП рдФрд░ рджिрдП рдЧрдП рдк्рд░рд╢्рдиों рдХे рдЙрдд्рддрд░ рд▓िрдЦिрдП : (3 X 1 = 3)
рд╕рдорди्рд╡िрдд рдЬрдирдЬाрддीрдп рд╡िрдХाрд╕ рдкрд░िрдпोрдЬрдиा (рдЖрдИ.рдЯी.рдбी.рдкी.) рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рд╕े рд╣ुрдП рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд▓ाрднों рдоें рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рджрд░ рдоें рддेрдЬ़ी рд╕े рд╡ृрдж्рдзि, рд▓िंрдЧ рдЕрдиुрдкाрдд рдоें рд╕ुрдзाрд░ рдФрд░ рдмाрд▓-рд╡िрд╡ाрд╣ рдоें рдХрдоी рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं । рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕्рдд्рд░ी рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рджрд░ 1971 рдоें 1.88 рдк्рд░рддिрд╢рдд рд╕े рдмрдв़рдХрд░ 2011 рдоें 65 рдк्рд░рддिрд╢рдд рд╣ो рдЧрдИ । рдкुрд░ुрд╖ рдФрд░ рд╕्рдд्рд░ी рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рджрд░ рдоें рдЕंрддрд░ рдЕрд░्рдеाрдд् рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рдоें рд▓िंрдЧ рдЕрд╕рдоाрдирддा рднी рдХрдо рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЧрдж्рджिрдпों рдХी рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдЬीрд╡рди рдиिрд░्рд╡ाрд╣ рдХृрд╖ि рд╡ рдкрд╢ुрдЪाрд░рдг рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдеी рдЬिрд╕рдоें рдЦाрдж्рдпाрди्рдиों рдФрд░ рдкрд╢ुрдУं рдХे рдЙрдд्рдкाрджрди рдкрд░ рдмрд▓ рджिрдпा рдЬाрддा рдеा। рдкрд░рди्рддु 20рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдЕंрддिрдо рддीрди рджрд╢рдХों рдХे рджौрд░ाрди, рднрд░рдоौрд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рджाрд▓ों рдФрд░ рдЕрди्рдп рдирдХрджी рдлрд╕рд▓ों рдХी рдЦेрддी рдоें рдмрдв़ोрддрд░ी рд╣ुрдИ рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рдпрд╣ाँ рдЦेрддी рдЕрднी рднी рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рддрдХрдиीрдХों рд╕े рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдкрд╢ुрдЪाрд░рдг рдХे рдШрдЯрддे рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХो рдЗрд╕ рдмाрдд рд╕े рдЖँрдХा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЖрдЬ рдХुрд▓ рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рдЗрдХाрдЗрдпों рдХा рджрд╕рд╡ाँ рднाрдЧ рд╣ी рдЛрддु рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рдЧрдж्рджी рдЬрдирдЬाрддि рдЖрдЬ рднी рдмрд╣ुрдд рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЗрдирдХी рдПрдХ рдмрдб़ी рд╕ंрдЦ्рдпा рд╢рд░рдж् рдЛрддु рдоें рдХृрд╖ि рдФрд░ рдордЬрджूрд░ी рдХрд░рдХे рдЖрдЬीрд╡िрдХा рдХрдоाрдиे рдХे рд▓िрдП рдХाँрдЧрдб़ा рдФрд░ рдЖрд╕рдкाрд╕ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдХрд░рддी рд╣ै।
(18.1) 'рд╕рдорди्рд╡िрдд рдЬрдирдЬाрддीрдп рд╡िрдХाрд╕ рдкрд░िрдпोрдЬрдиा (рдЖрдИ.рдЯी.рдбी.рдкी.)' рдХी рдХिрди्рд╣ीं рджो рдк्рд░ाрдердоिрдХрддाрдУं рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХीрдЬिрдП ।
(18.2) 'рд╕рдорди्рд╡िрдд рдЬрдирдЬाрддीрдп рд╡िрдХाрд╕ рдкрд░िрдпोрдЬрдиा (рдЖрдИ.рдЯी.рдбी.рдкी.) рдиे рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ 'рдЧрдж्рджिрдпों' рдХे рдЬीрд╡рди рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा ? рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХीрдЬिрдП।
(18.3) рднрд░рдоौрд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдкрд╢ुрдЪाрд░рдг рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХ्рдпों рдШрдЯ рд░рд╣ा рд╣ै ?
Q 19 рджिрдП рдЧрдП рдоाрдирдЪिрдд्рд░ рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХीрдЬिрдП рддрдеा рдЙрд╕рдХे рдиीрдЪे рджिрдП рдЧрдП рдк्рд░рд╢्рдиों рдХे рдЙрдд्рддрд░ рд▓िрдЦिрдП। (3 X 1 = 3)
(19.1) рдоाрдирдЪिрдд्рд░ рдоें рджिрдП рдЧрдП рд░ेрд▓рдоाрд░्рдЧ рдХा рдиाрдо рд▓िрдЦिрдП।
(19.2) A рддрдеा B рдЕंрдХिрдд рдХिрдП рдЧрдП рд╕्рдЯेрд╢рдиों рдХे рдиाрдо рд▓िрдЦिрдП।
(19.3) рдЗрд╕ рд░ेрд▓рдоाрд░्рдЧ рдХे рдХिрд╕ी рдПрдХ рдЖрд░्рдеिрдХ рдорд╣рдд्рд╡ рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдП।
SECTION C (Short Answer Types Questions) (Shall be written in 80 to 100 words)
Q 20 рднाрд░рдд рдоें рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡ृрдж्рдзि рдХी рдк्рд░ाрд╡рд╕्рдеा ‘рдЧ’ (1951 – 1981) рдХो рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡िрд╕्рдлोрдЯ рдХी рдЕрд╡рдзि рдХे рд░ूрдк рдоें рдХ्рдпों рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै? рдХोрдИ рддीрди рддрд░्рдХ рджेрдХрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХीрдЬिрдП। (3)
Q 21 (рдХ) “рдоाрдирд╡ीрдп рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХी рдЫाрдк рд╕рд░्рд╡рдд्рд░ рд╣ै।“ рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдоाрдирд╡ीрдХрд░рдг рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЗрд╕ рдХрдерди рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХीрдЬिрдП।
рдЕрдерд╡ा (рдЦ) “рд╕рднी рднौрдЧोрд▓िрдХ рдЕрдз्рдпрдпрдиों рдоें рдк्рд░рдХृрддि рдФрд░ рдоाрдирд╡ рдЕрднिрди्рди рд╣ैं।“ рдЗрд╕ рдХрдерди рдХी рдкрд░рдЦ рдХीрдЬिрдП। (3)
Q 22 (рдХ) рднाрд░рдд рдХी ‘рджрдХ्рд╖िрдг – рдкрд╢्рдЪिрдоी рдкрдаाрд░ рдк्рд░рджेрд╢’ рдЦрдиिрдЬ рдкेрдЯी рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХीрдЬिрдП। рдЕрдерд╡ा (рдЦ) рднाрд░рдд рдХी ‘рдЙрдд्рддрд░ – рдкрд╢्рдЪिрдоी рдк्рд░рджेрд╢’ рдЦрдиिрдЬ рдкेрдЯी рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХीрдЬिрдП। (3)
Q 23 рднाрд░рдд рдоें ‘рдЬрд▓ рдХ्рд░ांрддि рдЕрднिрдпाрди’ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдк्рд░рд╕्рддाрд╡िрдд рдХिрди्рд╣ीं рддीрди рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдкों рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдП। (3)
SECTION D (Long Answer Types Questions) (Shall be written in 120 to 150 words)
SECTION A (MCQ) (All Questions are compulsory)
Q 1 рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡िрддрд░рдг рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдХाрд░рдХों рдоें рд╕े рдХौрди – рд╕ा рдПрдХ рдЖрд░्рдеिрдХ рдХाрд░рдХ рд╣ै ? (1)
(a) рдирдЧрд░ीрдпрдХрд░рдг
(b) рдоृрджाрдПं
(c) рдЕрд╢ांрддि
(d) рдЬрд▓ рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा
Q 2 рдоाрдирд╡ рднूрдЧोрд▓ рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЙрдкрдЧрдоों рдХो рдкреЭिрдП рдФрд░ рдЗрдирдХे рдХाрд▓ाрдиुрдХ्рд░рдо рдХे рд╕рд╣ी рд╡िрдХрд▓्рдк рдХो рдЪुрдиिрдП : (1)
I рдЕрди्рд╡ेрд╖рдг рдФрд░ рд╡िрд╡рд░рдг
II рд╕्рдеाрдиिрдХ рд╕ंрдЧрдарди
III рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рд╡िрднेрджрди
IV рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг
рд╡िрдХрд▓्рдк :
(a) I, II, III, IV
(b) I, III, II, IV
(c) I, IV, III, II
(d) I, IV, II, III
Q 3 рд╡िрд╡ृрдд рдЦрдирди рд╕े рд╕ंрдмрдзिрдд рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдХрдердиों рдХो рдкреЭिрдП рдФрд░ рд╕рд╣ी рд╡िрдХрд▓्рдк рдХा рдЪрдпрди рдХीрдЬिрдП। (1)
I рдпрд╣ рдЦрдирди рдХा рд╕рдмрд╕े рд╕рд╕्рддा рддрд░ीрдХा рд╣ै।
II рдЗрд╕рдоें рдЙрдд्рдкाрджрди рдЕрдзिрдХ рдоाрдд्рд░ा рдоें рд╣ोрддा рд╣ै।
III рдЗрд╕рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд▓िрдл्рдЯ, рдмेрдзрдХ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै।
IV рдЗрд╕рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╡ाрдпु рд╕ंрдЪाрд░ рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै।
рд╡िрдХрд▓्рдк :
(a) рдХेрд╡рд▓ I рд╡ II рд╕рд╣ी рд╣ैं।
(b) рдХेрд╡рд▓ III рд╡ IV рд╕рд╣ी рд╣ैं।
(c) рдХेрд╡рд▓ I рд╡ III рд╕рд╣ी рд╣ैं।
(d) рдХेрд╡рд▓ II рд╡ IV рд╕рд╣ी рд╣ैं।
Q 4 рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд░ेрд▓рдоाрд░्рдЧों рдоें рд╕े рдХिрд╕рдХी рд▓ंрдмाрдИ рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рд╣ै ? (1)
(a) рдкाрд░ – рд╕ाрдЗрдмेрд░िрдпрди рд░ेрд▓рдоाрд░्рдЧ
(b) рдкाрд░ – рдХैрдиेрдбिрдпрди рд░ेрд▓рдоाрд░्рдЧ
(c) рдСрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпрди рдкाрд░ рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдкीрдп рд░ेрд▓рдоाрд░्рдЧ
(d) рдУрд░िрдПंрдЯ рдПрдХ्рд╕рдк्рд░ेрд╕ рд░ेрд▓рдоाрд░्рдЧ
Q 5 рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди – рд╕ा ‘рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдбेрдпрд░ी рдХृрд╖ि’ рдХा рд╕рдмрд╕े рдмреЬा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╣ै ? (1)
(a) рдЙрдд्рддрд░ рдкрд╢्рдЪिрдоी рдпूрд░ोрдк
(b) рдХрдиाрдбा рдХ्рд╖ेрдд्рд░
(c) рди्рдпूрдЬीрд▓ैंрдб
(d) рджрдХ्рд╖िрдг – рдкूрд░्рд╡ी рдСрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпा
Q 6 рджिрдП рдЧрдП рдХрдерди I рдФрд░ II рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХीрдЬिрдП рдФрд░ рд╕рд╣ी рд╡िрдХрд▓्рдк рдХा рдЪрдпрди рдХीрдЬिрдП। (1)
рдХрдерди I рдЬो рд╕рдоाрдЬ рднेрджрднाрд╡ рддрдеा рдмुрд░ाрдЗрдпों рдХो рджूрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рднाрд╡ी рдХрджрдо рдирд╣ीं рдЙрдарддा, рд╡рд╣ рд╕рдн्рдп рд╕рдоाрдЬ рдирд╣ीं рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
рдХрдерди II рднेрджрднाрд╡ों рд╕े рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рджुрд╖्рдк्рд░рднाрд╡ों рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдХрд░ рднाрд░рдд рдоें ‘рдмेрдЯी рдмрдЪाрдУ рдмेрдЯी рдкреЭाрдУ’ рдЕрднिрдпाрди рдЪрд▓ाрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
рд╡िрдХрд▓्рдк :
(a) рдХрдерди I рдФрд░ II рд╕рд╣ी рд╣ैं।
(b) рдХрдерди I рдПрд╡ं II рдЧрд▓рдд рд╣ैं।
(c) рдХрдерди I рдПрд╡ं II рд╕рд╣ी рд╣ैं, рдкрд░ंрддु рдХрдерди I, рдХрдерди II рдХी рд╕рд╣ी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдирд╣ीं рд╣ै।
(d) рдХрдерди I рдПрд╡ं II рд╕рд╣ी рд╣ैं, рдкрд░ंрддु рдХрдерди I, рдХрдерди II рдХी рд╕рд╣ी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рд╣ै।
Q 7 рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди – рд╕ा рдкूрд░्рд╡-рдкрд╢्рдЪिрдо рдЧрд▓िрдпाрд░े рдХा рд╕рдмрд╕े рдкूрд░्рд╡ी рд╕्рдЯेрд╢рди рд╣ै ? (1)
(a) рдЧुрд╡ाрд╣ाрдЯी
(b) рдкोрд░рдмंрджрд░
(c) рдХोрд▓рдХाрддा
(d) рд╕िрд▓рдЪрд░
Q 8 рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХिрд╕рдХी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рд╣ै ? (1)
(a) рдмिрд╣ाрд░
(b) рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢
(c) рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░
(d) рдкрд╢्рдЪिрдо рдмंрдЧाрд▓
Q 9 рднाрд░рддीрдп рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧ рдк्рд░ाрдзिрдХрд░рдг (NHAI) рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди – рд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╕рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै ? (1)
(a) рд╡рд╣ рднूрддрд▓ рдкрд░िрд╡рд╣рди рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рдХे рдЕрдзीрди рдПрдХ рд╕्рд╡ाрдпрдд्рддрд╢ाрд╕ी рдиिрдХाрдп рд╣ै।
(b) рдЗрд╕े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧों рдХो рдмрдиाрдиे рдФрд░ рд░рдЦ-рд░рдЦाрд╡ рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рд╕ौंрдкा рдЧрдпा рд╣ै।
(c) рдпрд╣ рдЧाँрд╡ों рдХो рдЬोреЬрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕реЬрдХों рдХा рднी рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддा рд╣ै।
(d) рдПрди рдПрдЪ рдП рдЖрдИ рдХा рдк्рд░рдЪाрд▓рди 1995 рдоें рд╣ुрдЖ рдеा।
Q 10 рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди – рд╕ा рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдирдЧрд░ рдХा рдПрдХ рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै ? (1)
(a) рджрдорди
(b) рдЖрдЧрд░ा
(c) рдкाрдЯрд▓िрдкुрдд्рд░
(d) рдорджुрд░рдИ
Q 11 рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдХो рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЕрдзिрдХрддрдо рд╕े рди्рдпूрдирддрдо рдХे рд╕рд╣ी рдХ्рд░рдо рд╡ाрд▓े рд╡िрдХрд▓्рдк рдХो рдЪुрдиिрдП : (1)
(a) рднाрд░рддीрдп-рдпूрд░ोрдкीрдп, рдж्рд░рд╡िрдб, рдСрд╕्рдЯ्рд░िрдХ рдПрд╡ं рдЪीрдиी-рддिрдм्рдмрддी
(b) рднाрд░рддीрдп-рдпूрд░ोрдкीрдп, рдСрд╕्рдЯ्рд░िрдХ, рдж्рд░рд╡िрдб рдПрд╡ं рдЪीрдиी-рддिрдм्рдмрддी
(c) рдж्рд░рд╡िрдб, рднाрд░рддीрдп-рдпूрд░ोрдкीрдп, рдЪीрдиी-рддिрдм्рдмрддी рдПрд╡ं рдСрд╕्рдЯ्рд░िрдХ
(d) рдж्рд░рд╡िрдб, рдСрд╕्рдЯ्рд░िрдХ, рднाрд░рддीрдп-рдпूрд░ोрдкीрдп рдПрд╡ं рдЪीрдиी-рддिрдм्рдмрддी
Q 12 рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди – рд╕ी рдЧुрдЪ्рдЫिрдд рдмрд╕्рддिрдпों рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╣ै ? (1)
(a) рдпे рд╡िрдЦंрдбिрдд рдмрд╕्рддिрдпाँ рд╣ैं
(b) рдПрдХांрдХी рдмрд╕्рддी рдк्рд░ाрд░ूрдк
(c) рдШрд░ों рдХा рд╕ंрдХुрд▓िрдд рд░ूрдк рдоें рдиिрд░्рдоिрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░
(d) рдЗрд╕рдХी рдЗрдХाрдЗрдпों рдХो рдкाрди्рдиा, рдкाреЬा, рдкाрд▓ी рдЖрджि рдиाрдоों рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै।
Q 13 рдкेрдЯ्рд░ोрд▓िрдпрдо, рдкेрдЯ्рд░ोрд▓िрдпрдо рдЙрдд्рдкाрджों рдПрд╡ं рдЙрд░्рд╡рд░рдХों рдХो рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдмрдиाрдпा рдЧрдпा рдкрдд्рддрди рд╣ै : (1)
(a) рди्рдпू рдоंрдЧрд▓ुрд░ु
(b) рд╣рд▓्рджिрдпा
(c) рдХांрдбрд▓ा
(d) рддूрддीрдХोрд░िрди
Q 14 рдХाрдХрд░ाрдкाрд░ा рдиाрднिрдХीрдп рдкрд░िрдпोрдЬрдиा рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХिрд╕ рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╕्рдеिрдд рд╣ै ? (1)
(a) рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░
(b) рдЧुрдЬрд░ाрдд
(c) рдХрд░्рдиाрдЯрдХ
(d) рддрдоिрд▓рдиाрдбु
рджिрдП рдЧрдП рд╕्рд░ोрдд рдХो рдкреЭिрдП рдФрд░ рдк्рд░рд╢्рди 15 рд╕े 17 рдХे рдЙрдд्рддрд░ рд▓िрдЦिрдП।
рдордИ 1960 рдоें рд╕ीрдоा рд╕реЬрдХ рд╕ंрдЧрдарди (рдмी. рдЖрд░. рдУ.) рдХो рджेрд╢ рдХी рдЙрдд्рддрд░ी рдПрд╡ं рдЙрдд्рддрд░-рдкूрд░्рд╡ी рд╕ीрдоा рд╕े рд╕рдЯी рд╕ाрдорд░िрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕реЬрдХों рдХे рддीрд╡्рд░ рдФрд░ рд╕рдорди्рд╡िрдд рд╕ुрдзाрд░ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХो рдЧрддि рджेрдиे рдПрд╡ं рд░рдХ्рд╖ा рддैрдпाрд░िрдпों рдХो рдордЬрдмूрддी рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा। рдпрд╣ рдПрдХ рдЕрдЧ्рд░рдгी рдмрд╣ुрдоुрдЦी рдиिрд░्рдоाрдг рдЕрднिрдХрд░рдг рд╣ै। рдЗрд╕рдиे рдЕрддि рдКँрдЪाрдИ рд╡ाрд▓े рдкрд░्рд╡рддीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЪंрдбीрдЧреЭ рдХो рдордиाрд▓ी (рд╣िрдоाрдЪрд▓ рдк्рд░рджेрд╢) рддрдеा рд▓ेрд╣ (рд▓рдж्рджाрдЦ) рд╕े рдЬोреЬрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕реЬрдХ рдмрдиाрдИ рд╣ै। рдпрд╣ рд╕реЬрдХ рд╕рдоुрдж्рд░ рддрд▓ рд╕े рдФрд╕рддрди 4270 рдоीрдЯрд░ рдХी рдКँрдЪाрдИ рдкрд░ рд╕्рдеिрдд рд╣ै।
рд╕ाрдорд░िрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдмрдиी рд╕реЬрдХें рдмрдиाрдиे рд╡ рдЕрдиुрд░рдХ्рд╖рдг рдХрд░рдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдмी. рдЖрд░. рдУ. рдЕрддि рдКँрдЪाрдЗрдпों рд╡ाрд▓े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдмрд░्рдл рд╣рдЯाрдиे рдХी рдЬिрдо्рдоेрд╡ाрд░ी рднी рд╕ंрднाрд▓рддा рд╣ै। рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдорд╣ाрдоाрд░्рдЧों рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдкреЬोрд╕ी рджेрд╢ों рдХे рдмीрдЪ рднाрд░рдд рдХे рд╕ाрде рдк्рд░рднाрд╡ी рд╕ंрдкрд░्рдХों рдХो рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрддे рд╣ुрдП рд╕рдж्рднाрд╡рдкूрд░्рдг рд╕ंрдмंрдзों рдХो рдмреЭाрд╡ा рджेрдиा рд╣ै।
Q 15 рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди – рд╕ा ‘рд╕ीрдоा рд╕реЬрдХ рд╕ंрдЧрдарди’ рдХा рдПрдХ рдоुрдЦ्рдп рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╣ै ? (1)
(a) рд╕ीрдоाрд╡рд░्рддी рдирдЧрд░ों рдХो рдиिрдХрдЯрд╡рд░्рддी рдорд╣ाрдирдЧрд░ों рд╕े рдЬोреЬрдиा।
(b) рдкрд░्рд╡рддीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХे рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдоें рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХрд░рдиा।
(c) рд╕ैрди्рдп рддैрдпाрд░िрдпों рдХो рдордЬрдмूрдд рдХрд░рдиा।
(d) рд╕ीрдоाрд╡рд░्рддी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдП рдпोрдЬрдиा рдмрдиाрдиा।
Q 16 рднाрд░рдд рдХे рдЙрдд्рддрд░-рдкूрд░्рд╡ी рд╕ीрдоाрдУं рдкрд░ рд╕реЬрдХों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рдиा рдЕрдзिрдХ рдХрдаिрди рдХ्рдпों рд╣ै? рд╕рд╣ी рд╡िрдХрд▓्рдк рдХा рдЪрдпрди рдХीрдЬिрдП: (1)
I рднू рдЖрдХृрддि
II рдЬрд▓рд╡ाрдпु
III рдЕрд╡рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХा рдЕрднाрд╡
IV рдзрди рдХा рдЕрднाрд╡
рд╡िрдХрд▓्рдк :
(a) рдХेрд╡рд▓ I, II рдПрд╡ं III рд╕рд╣ी рд╣ैं।
(b) рдХेрд╡рд▓ II, III рдПрд╡ं IV рд╕рд╣ी рд╣ैं।
(c) рдХेрд╡рд▓ I, III рдПрд╡ं IV рд╕рд╣ी рд╣ैं।
(d) рдХेрд╡рд▓ I, II рдПрд╡ं IV рд╕рд╣ी рд╣ैं
Q 17 рд╕ीрдоा рд╕реЬрдХ рд╕ंрдЧрдарди рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХिрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдХाрд░्рдп рдХрд░рддा рд╣ै ? (1)
(a) рдХेंрдж्рд░ рд╕рд░рдХाрд░
(b) рд╕ीрдоाрд╡рд░्рддी рд░ाрдЬ्рдп рд╕рд░рдХाрд░
(c) рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕्рд╡-рд╢ाрд╕рди
(d) рдЧैрд░-рд╕рд░рдХाрд░ी рд╕ंрдЧрдарди
SECTION B (SOURCE BASED QUESTIONS)
Q 18 рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╕्рд░ोрдд рдХो рдкрджिрдП рдФрд░ рджिрдП рдЧрдП рдк्рд░рд╢्рдиों рдХे рдЙрдд्рддрд░ рд▓िрдЦिрдП : (3 X 1 = 3)
рд╕рдорди्рд╡िрдд рдЬрдирдЬाрддीрдп рд╡िрдХाрд╕ рдкрд░िрдпोрдЬрдиा (рдЖрдИ.рдЯी.рдбी.рдкी.) рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рд╕े рд╣ुрдП рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд▓ाрднों рдоें рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рджрд░ рдоें рддेрдЬ़ी рд╕े рд╡ृрдж्рдзि, рд▓िंрдЧ рдЕрдиुрдкाрдд рдоें рд╕ुрдзाрд░ рдФрд░ рдмाрд▓-рд╡िрд╡ाрд╣ рдоें рдХрдоी рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं । рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕्рдд्рд░ी рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рджрд░ 1971 рдоें 1.88 рдк्рд░рддिрд╢рдд рд╕े рдмрдв़рдХрд░ 2011 рдоें 65 рдк्рд░рддिрд╢рдд рд╣ो рдЧрдИ । рдкुрд░ुрд╖ рдФрд░ рд╕्рдд्рд░ी рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рджрд░ рдоें рдЕंрддрд░ рдЕрд░्рдеाрдд् рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рдоें рд▓िंрдЧ рдЕрд╕рдоाрдирддा рднी рдХрдо рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЧрдж्рджिрдпों рдХी рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдЬीрд╡рди рдиिрд░्рд╡ाрд╣ рдХृрд╖ि рд╡ рдкрд╢ुрдЪाрд░рдг рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдеी рдЬिрд╕рдоें рдЦाрдж्рдпाрди्рдиों рдФрд░ рдкрд╢ुрдУं рдХे рдЙрдд्рдкाрджрди рдкрд░ рдмрд▓ рджिрдпा рдЬाрддा рдеा। рдкрд░рди्рддु 20рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдЕंрддिрдо рддीрди рджрд╢рдХों рдХे рджौрд░ाрди, рднрд░рдоौрд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рджाрд▓ों рдФрд░ рдЕрди्рдп рдирдХрджी рдлрд╕рд▓ों рдХी рдЦेрддी рдоें рдмрдв़ोрддрд░ी рд╣ुрдИ рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рдпрд╣ाँ рдЦेрддी рдЕрднी рднी рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рддрдХрдиीрдХों рд╕े рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдкрд╢ुрдЪाрд░рдг рдХे рдШрдЯрддे рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХो рдЗрд╕ рдмाрдд рд╕े рдЖँрдХा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЖрдЬ рдХुрд▓ рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рдЗрдХाрдЗрдпों рдХा рджрд╕рд╡ाँ рднाрдЧ рд╣ी рдЛрддु рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рдЧрдж्рджी рдЬрдирдЬाрддि рдЖрдЬ рднी рдмрд╣ुрдд рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЗрдирдХी рдПрдХ рдмрдб़ी рд╕ंрдЦ्рдпा рд╢рд░рдж् рдЛрддु рдоें рдХृрд╖ि рдФрд░ рдордЬрджूрд░ी рдХрд░рдХे рдЖрдЬीрд╡िрдХा рдХрдоाрдиे рдХे рд▓िрдП рдХाँрдЧрдб़ा рдФрд░ рдЖрд╕рдкाрд╕ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдХрд░рддी рд╣ै।
(18.1) 'рд╕рдорди्рд╡िрдд рдЬрдирдЬाрддीрдп рд╡िрдХाрд╕ рдкрд░िрдпोрдЬрдиा (рдЖрдИ.рдЯी.рдбी.рдкी.)' рдХी рдХिрди्рд╣ीं рджो рдк्рд░ाрдердоिрдХрддाрдУं рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХीрдЬिрдП ।
(18.2) 'рд╕рдорди्рд╡िрдд рдЬрдирдЬाрддीрдп рд╡िрдХाрд╕ рдкрд░िрдпोрдЬрдиा (рдЖрдИ.рдЯी.рдбी.рдкी.) рдиे рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ 'рдЧрдж्рджिрдпों' рдХे рдЬीрд╡рди рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा ? рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХीрдЬिрдП।
(18.3) рднрд░рдоौрд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдкрд╢ुрдЪाрд░рдг рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХ्рдпों рдШрдЯ рд░рд╣ा рд╣ै ?
Q 19 рджिрдП рдЧрдП рдоाрдирдЪिрдд्рд░ рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХीрдЬिрдП рддрдеा рдЙрд╕рдХे рдиीрдЪे рджिрдП рдЧрдП рдк्рд░рд╢्рдиों рдХे рдЙрдд्рддрд░ рд▓िрдЦिрдП। (3 X 1 = 3)

(19.2) A рддрдеा B рдЕंрдХिрдд рдХिрдП рдЧрдП рд╕्рдЯेрд╢рдиों рдХे рдиाрдо рд▓िрдЦिрдП।
(19.3) рдЗрд╕ рд░ेрд▓рдоाрд░्рдЧ рдХे рдХिрд╕ी рдПрдХ рдЖрд░्рдеिрдХ рдорд╣рдд्рд╡ рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдП।
SECTION C (Short Answer Types Questions) (Shall be written in 80 to 100 words)
Q 20 рднाрд░рдд рдоें рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡ृрдж्рдзि рдХी рдк्рд░ाрд╡рд╕्рдеा ‘рдЧ’ (1951 – 1981) рдХो рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡िрд╕्рдлोрдЯ рдХी рдЕрд╡рдзि рдХे рд░ूрдк рдоें рдХ्рдпों рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै? рдХोрдИ рддीрди рддрд░्рдХ рджेрдХрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХीрдЬिрдП। (3)
Q 21 (рдХ) “рдоाрдирд╡ीрдп рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХी рдЫाрдк рд╕рд░्рд╡рдд्рд░ рд╣ै।“ рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдоाрдирд╡ीрдХрд░рдг рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЗрд╕ рдХрдерди рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХीрдЬिрдП।
рдЕрдерд╡ा (рдЦ) “рд╕рднी рднौрдЧोрд▓िрдХ рдЕрдз्рдпрдпрдиों рдоें рдк्рд░рдХृрддि рдФрд░ рдоाрдирд╡ рдЕрднिрди्рди рд╣ैं।“ рдЗрд╕ рдХрдерди рдХी рдкрд░рдЦ рдХीрдЬिрдП। (3)
Q 22 (рдХ) рднाрд░рдд рдХी ‘рджрдХ्рд╖िрдг – рдкрд╢्рдЪिрдоी рдкрдаाрд░ рдк्рд░рджेрд╢’ рдЦрдиिрдЬ рдкेрдЯी рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХीрдЬिрдП। рдЕрдерд╡ा (рдЦ) рднाрд░рдд рдХी ‘рдЙрдд्рддрд░ – рдкрд╢्рдЪिрдоी рдк्рд░рджेрд╢’ рдЦрдиिрдЬ рдкेрдЯी рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХीрдЬिрдП। (3)
Q 23 рднाрд░рдд рдоें ‘рдЬрд▓ рдХ्рд░ांрддि рдЕрднिрдпाрди’ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдк्рд░рд╕्рддाрд╡िрдд рдХिрди्рд╣ीं рддीрди рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдкों рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдП। (3)
SECTION D (Long Answer Types Questions) (Shall be written in 120 to 150 words)
Q 24 рднाрд░рддीрдп рдХृрд╖ि рдХी рдХिрди्рд╣ीं рдкाँрдЪ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП। (5)
Q 25 (рдХ) рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рд╡ृрд╣рдж рдкैрдоाрдиे рдХे рдЖрдзुрдиिрдХ рдЙрдж्рдпोрдЧों рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХी рдкрд░рдЦ рдХीрдЬिрдП। рдЕрдерд╡ा (рдЦ) “рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдиिрд░्рдоाрдг рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХी рдирд╡ीрдирддрдо рдкीреЭी рд╣ै।“ рдЗрд╕ рдХрдерди рдХी рдкрд░рдЦ рдХीрдЬिрдП। (5)
Q 26 (рдХ) рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╕ंрддुрд▓рди рдХो рдЙрджाрд╣рд░рдгों рд╕рд╣िрдд рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХीрдЬिрдП рдФрд░ рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░ рдоें рд╡िрд╢्рд╡ рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╕ंрдЧрдарди (рдбрдм्рд▓्рдпू. рдЯी. рдУ.) рдХी рднूрдоिрдХा рдХी рдкрд░рдЦ рдХीрдЬिрдП। рдЕрдерд╡ा (рдЦ) рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХे рдХिрди्рд╣ीं рдкाँрдЪ рдЖрдзाрд░ों рдХी рдкрд░рдЦ рдХीрдЬिрдП। (5)
Q 27 рднाрд░рдд рдоें рдЬрд▓-рд╕ंрднрд░ рдк्рд░рдмंрдзрди рдФрд░ рд╡рд░्рд╖ा рдЬрд▓ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣рдг рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЬрд▓ рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ै? рдЙрджाрд╣рд░рдгों рд╕рд╣िрдд рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХीрдЬिрдП। (2½+2½=5)
Q 28 “рдЧंрджी рдмрд╕्рддिрдпाँ рдЖрд╡ाрд╕ीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╣ोрддे рд╣ैं, рдЬрд╣ाँ рдЧंрднीрд░ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгीрдп рд╕рдорд╕्рдпाрдПं рд╣ैं।“ рдЗрд╕ рдХрдерди рдХी рдкुрд╖्рдЯि рдХीрдЬिрдП। (5)
SECTION E (Map Based Questions)
Q 25 (рдХ) рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рд╡ृрд╣рдж рдкैрдоाрдиे рдХे рдЖрдзुрдиिрдХ рдЙрдж्рдпोрдЧों рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХी рдкрд░рдЦ рдХीрдЬिрдП। рдЕрдерд╡ा (рдЦ) “рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдиिрд░्рдоाрдг рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХी рдирд╡ीрдирддрдо рдкीреЭी рд╣ै।“ рдЗрд╕ рдХрдерди рдХी рдкрд░рдЦ рдХीрдЬिрдП। (5)
Q 26 (рдХ) рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╕ंрддुрд▓рди рдХो рдЙрджाрд╣рд░рдгों рд╕рд╣िрдд рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХीрдЬिрдП рдФрд░ рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░ рдоें рд╡िрд╢्рд╡ рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╕ंрдЧрдарди (рдбрдм्рд▓्рдпू. рдЯी. рдУ.) рдХी рднूрдоिрдХा рдХी рдкрд░рдЦ рдХीрдЬिрдП। рдЕрдерд╡ा (рдЦ) рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХे рдХिрди्рд╣ीं рдкाँрдЪ рдЖрдзाрд░ों рдХी рдкрд░рдЦ рдХीрдЬिрдП। (5)
Q 27 рднाрд░рдд рдоें рдЬрд▓-рд╕ंрднрд░ рдк्рд░рдмंрдзрди рдФрд░ рд╡рд░्рд╖ा рдЬрд▓ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣рдг рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЬрд▓ рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ै? рдЙрджाрд╣рд░рдгों рд╕рд╣िрдд рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХीрдЬिрдП। (2½+2½=5)
Q 28 “рдЧंрджी рдмрд╕्рддिрдпाँ рдЖрд╡ाрд╕ीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╣ोрддे рд╣ैं, рдЬрд╣ाँ рдЧंрднीрд░ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгीрдп рд╕рдорд╕्рдпाрдПं рд╣ैं।“ рдЗрд╕ рдХрдерди рдХी рдкुрд╖्рдЯि рдХीрдЬिрдП। (5)
SECTION E (Map Based Questions)
Q 29 рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рджिрдП рдЧрдП рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд░ेрдЦा – рдоाрдирдЪिрдд्рд░ рдоें рд╕ाрдд рднौрдЧोрд▓िрдХ рд▓рдХ्рд╖рдгों рдХो A, B, C, D, E, F, рддрдеा G рд╕े рджिрдЦाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдХिрди्рд╣ीं рдкाँрдЪ рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЬाрдирдХाрд░ी рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдХीрдЬिрдП рдФрд░ рдЙрдирдХे рд╕рд╣ी рдиाрдо рдЙрдирдХे рдкाрд╕ рдЦींрдЪी рдЧрдИ рд░ेрдЦाрдУं рдкрд░ рд▓िрдЦिрдП : (5 x 1 = 5)
A. рд╡िрд╕्рддृрдд рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдЕрдиाрдЬ рдХृрд╖ि рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░
B. рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕рдоुрдж्рд░ी рдкрдд्рддрди
C. рдкाрд░рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдкीрдп рд░ेрд▓рдоाрд░्рдЧ рдХा рд╕рдмрд╕े рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╕्рдЯेрд╢рди
D. рд▓ाрд▓ рд╕ाрдЧрд░ рдХो рднूрдордз्рдп рд╕ाрдЧрд░ рд╕े рдоिрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рдПрдХ рд╕рдоुрдж्рд░ी рдирд╣рд░
E. рджрдХ्рд╖िрдг рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рд╕्рдеिрдд рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡ाрдпु рдкрдд्рддрди
F. рдЖрдЦेрдЯ рдПрд╡ं рд╕ंрдЧ्рд░рд╣рдг рдХा рдПрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░
G. рдЪрд▓рд╡ाрд╕ी рдкрд╢ुрдЪाрд░рдг рдХा рдПрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░

Q 30 рднाрд░рдд рдХे рджिрдП рдЧрдП рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд░ेрдЦा – рдоाрдирдЪिрдд्рд░ рдоें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╕ाрдд рднौрдЧोрд▓िрдХ рд▓рдХ्рд╖рдгों рдоें рд╕े рдХिрди्рд╣ीं рдкाँрдЪ рдХो рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рдЪिрди्рд╣ों рдж्рд╡ाрд░ा рдЕंрдХिрдд рдХीрдЬिрдП рдФрд░ рдЙрдирдХे рдиाрдо рд▓िрдЦिрдП : (5 x 1 = 5)
30.1 рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдШрдирдд्рд╡ рд╡ाрд▓ा рд░ाрдЬ्рдп
30.2 рддрдоिрд▓рдиाрдбु рдоें рд╕्рдеिрдд рдк्рд░рдоुрдЦ рдХोрдпрд▓ा рдЦрджाрди
30.3 рдХॉрдлी рдЙрдд्рдкाрджрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рд░ाрдЬ्рдп
30.4 рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдоें рд╕्рдеिрдд рдПрдХ рддांрдмा рдЦрджाрди
30.5 рдордеुрд░ा рддेрд▓ рд╢ोрдзрдирд╢ाрд▓ा
30.6 рдорд╣ाрдирджी рдбेрд▓्рдЯा рдХे рдиिрдХрдЯ рд╕्рдеिрдд рдУрдбिрд╢ा рдХा рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рдкрдд्рддрди
30.7 рдкूрд░्рд╡ोрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдоें рд╕्рдеिрдд рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡ाрдпुрдкрдд्рддрди

CLICK BELOW ЁЯСЗЁЯСЗЁЯСЗFOR
A. рд╡िрд╕्рддृрдд рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдЕрдиाрдЬ рдХृрд╖ि рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░
B. рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕рдоुрдж्рд░ी рдкрдд्рддрди
C. рдкाрд░рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдкीрдп рд░ेрд▓рдоाрд░्рдЧ рдХा рд╕рдмрд╕े рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╕्рдЯेрд╢рди
D. рд▓ाрд▓ рд╕ाрдЧрд░ рдХो рднूрдордз्рдп рд╕ाрдЧрд░ рд╕े рдоिрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рдПрдХ рд╕рдоुрдж्рд░ी рдирд╣рд░
E. рджрдХ्рд╖िрдг рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рд╕्рдеिрдд рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡ाрдпु рдкрдд्рддрди
F. рдЖрдЦेрдЯ рдПрд╡ं рд╕ंрдЧ्рд░рд╣рдг рдХा рдПрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░
G. рдЪрд▓рд╡ाрд╕ी рдкрд╢ुрдЪाрд░рдг рдХा рдПрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░

Q 30 рднाрд░рдд рдХे рджिрдП рдЧрдП рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд░ेрдЦा – рдоाрдирдЪिрдд्рд░ рдоें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╕ाрдд рднौрдЧोрд▓िрдХ рд▓рдХ्рд╖рдгों рдоें рд╕े рдХिрди्рд╣ीं рдкाँрдЪ рдХो рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рдЪिрди्рд╣ों рдж्рд╡ाрд░ा рдЕंрдХिрдд рдХीрдЬिрдП рдФрд░ рдЙрдирдХे рдиाрдо рд▓िрдЦिрдП : (5 x 1 = 5)
30.1 рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдШрдирдд्рд╡ рд╡ाрд▓ा рд░ाрдЬ्рдп
30.2 рддрдоिрд▓рдиाрдбु рдоें рд╕्рдеिрдд рдк्рд░рдоुрдЦ рдХोрдпрд▓ा рдЦрджाрди
30.3 рдХॉрдлी рдЙрдд्рдкाрджрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рд░ाрдЬ्рдп
30.4 рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдоें рд╕्рдеिрдд рдПрдХ рддांрдмा рдЦрджाрди
30.5 рдордеुрд░ा рддेрд▓ рд╢ोрдзрдирд╢ाрд▓ा
30.6 рдорд╣ाрдирджी рдбेрд▓्рдЯा рдХे рдиिрдХрдЯ рд╕्рдеिрдд рдУрдбिрд╢ा рдХा рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рдкрдд्рддрди
30.7 рдкूрд░्рд╡ोрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдоें рд╕्рдеिрдд рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡ाрдпुрдкрдд्рддрди

CLICK BELOW ЁЯСЗЁЯСЗЁЯСЗFOR
CLICK HERE FOR SOLUTION
(Solution will be available soon)
Search Me Online Using Keywords: - #Abhimanyusir #AbhimanyuDahiya #UltimateGeography Abhimanyu Sir Abhimanyu Dahiya Ultimate Geography
Search Me Online Using Keywords: - #Abhimanyusir #AbhimanyuDahiya #UltimateGeography Abhimanyu Sir Abhimanyu Dahiya Ultimate Geography