1)
“рдоाрдирд╡, рдЕрдкрдиे рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХी рдЙрдкрдЬ” рдпрд╣ рдХिрд╕ рд╡िрдж्рд╡ाрди рдХा рдХрдерди рд╣ै ? (1)
(a) рдл्рд░ेрдбрд░िрдХ рд░ेрдЯрдЬेрд▓ (Friedrich Ratzel) (b) рдХुрдоाрд░ी рдПрд▓рди
рдЪрд░्рдЪिрд▓ рд╕ेрдо्рдкрд▓ (Ellen Churchill Semple)
(c) рдкाрд▓ рд╡िрдбाрд▓ рдбी рд▓ा
рдм्рд▓ांрд╢ (Vidal
De La Blanche) (d) рдЗрд░ेрд╕्рдеाрдиिрдЬ
(Eratosthenes)
2)
рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди
- рд╕ा рдПрдХ рд▓ोрдЧों рдФрд░ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХे рдмीрдЪ рдЕрди्рдпोрди्рдпрдХ्рд░िрдпा рдХा рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХाрд░рдХ рд╣ै? (1)
(a) рдоाрдирд╡ рдмुрдж्рдзिрдорддा
(b) рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी (c)
рд▓ोрдЧों рдХे рдЕрдиुрднрд╡ (d) рдоाрдирд╡ीрдп рднाрдИрдЪाрд░ा
3)
рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े
рдХिрд╕ рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рдоें рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡ृрдж्рдзि рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рд╣ै? (1)
(a) рдЕрдл्рд░ीрдХा (b) рдПрд╢िрдпा (c) рдЙрдд्рддрд░ рдЕрдоेрд░िрдХा (d) рджрдХ्рд╖िрдг рдЕрдоेрд░िрдХा
4)
рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рджिрд╢ा рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЖंрддрд░िрдХ рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдХी рдХौрди
– рд╕ी рдзाрд░ा рдкुрд░ुрд╖ рдк्рд░рдзाрди рдзाрд░ा рд╣ै? (1)
(a) рдЧाँрд╡
рд╕े рдЧाँрд╡ рдХो рдк्рд░рд╡ाрд╕ (Rural to Rural) (b) рдЧाँрд╡ рд╕े рд╢рд╣рд░ рдХो
рдк्рд░рд╡ाрд╕ (Rural to Urban)
(c) рд╢рд╣рд░
рд╕े рдЧाँрд╡ рдХो рдк्рд░рд╡ाрд╕ (Urban to Rural) (d) рд╢рд╣рд░ рд╕े рд╢рд╣рд░ рдХो рдк्рд░рд╡ाрд╕
(Urban to Urban)
5)
рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХिрд╕ рджेрд╢ рдоें рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡ृрдж्рдзि рджрд░
рдЛрдгाрдд्рдордХ рд╣ै? (1)
(a) рд▓ाрдЗрдмेрд░िрдпा (b) рдиाрдЗрдЬीрд░िрдпा (c) рд▓ैрдЯрд╡िрдпा (d) рд░рд╡ांрдбा
6)
рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди – рд╕ी рдПрдХ рдЬрдиांрдХिрдХीрдп
рд╕ंрдХ्рд░рдордг (Demographic Transition) рд╕िрдж्рдзांрдд
рдХी рджूрд╕рд░ी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╣ै? (1)
(a) рдЬрди्рдо-рджрд░ рдФрд░ рдоृрдд्рдпु-рджрд░ рджोрдиों рд╣ी рдЙрдЪ्рдЪ
(b) рдЙрдЪ्рдЪ рдЬрди्рдо-рджрд░ рдФрд░ рдиिрдо्рди рдоृрдд्рдпु-рджрд░
(c) рдк्рд░рдЬрдирди рджрд░
рдзीрд░े-рдзीрд░े рдХрдо рд╣ोрдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै (d) рдЬрди्рдо-рджрд░,
рдоृрдд्рдпु-рджрд░ рд╕े рдиीрдЪी
7)
рдЖрдпु рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░
рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХा рдХौрди – рд╕ा рд╡рд░्рдЧ рдЕрд░्рдЬрдХ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╣ै? (1)
(a) 0 рд╕े 14 рд╡рд░्рд╖ (b) 15 рд╕े
59 рд╡рд░्рд╖ (c) 60 рд╡рд░्рд╖ рд╕े рдЕрдзिрдХ (d) рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рд╕рднी
8)
рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕
рд╕ूрдЪрдХांрдХ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рджेрд╢ों рдоें рд╕े рдХिрд╕ рдХा рд╕्рддрд░ рдЙрдЪ्рдЪ рд╣ै ? (1)
(a) рдмेрд▓्рдЬिрдпрдо
(b) рднाрд░рдд (c) рдиाрдЗрдЬीрд░िрдпा (d) рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рд╕рднी
9) рдордд्рд╕्рдп рдкाрд▓рди рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЖрд░्рдеिрдХ рдХ्рд░िрдпा рд╣ै ? (1)
(a) рдк्рд░ाрдердоिрдХ
рдХ्рд░िрдпा (b) рдж्рд╡िрддीрдпрдХ рдХ्рд░िрдпा (c) рддृрддीрдпрдХ рдХ्рд░िрдпा (d) рдЪрддुрд░्рдердХ рдХ्рд░िрдпा
10) рдЕрд▓ाрд╕्рдХा,
рдХрдиाрдбा рдФрд░ рдЧ्рд░ीрдирд▓ैрди्рдб рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рдЖрдЦेрдЯрдХ рдФрд░ рд╕ंрдЧ्рд░ाрд╣рдХ рдЬрдирдЬाрддि рдХौрди – рд╕ी рд╣ै? (1)
(a) рдкिрдЧ्рдоी (b) рдкिंрдЯुрдкी (c) рдПрд╕्рдХिрдоो
(рдЗрдиुрдЗрдЯ) (d) рдЗрди्рдиू
11) рджрдХ्рд╖िрдг рдЕрдл्рд░ीрдХा рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡ाрдгिрдЬ्рдп
рдкрд╢ुрдзрди рдкाрд▓рди рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХौрди – рд╕ा рд╣ै? (1)
(a) рдбाрдЙंрд╕ рдк्рд░рджेрд╢ (b) рд╡ेрд▓्рдб
рдк्рд░рджेрд╢ (c) рдк्рд░ेрдпрд░ी рдк्рд░рджेрд╢ (d) рд╕्рдЯेрдкीрдЬ рдк्рд░рджेрд╢
12) рдЖрд░्рдХрдЯिрдХ
рдХे рдз्рд░ुрд╡ीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЪрд▓рд╡ाрд╕ी рдкрд╢ुрдкाрд▓рдХ рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди – рд╕े рдкрд╢ु рдкाрд▓рддे
рд╣ैं ? (1)
(a) рд▓ाрдоा (b) рдЧрдзे рдПрд╡ं рдШोреЬे (c) рдпाрдХ (d) рд░ेंрдбिрдпрд░
13) рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди – рд╕ा рдПрдХ рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХा рдЛрддु
рдк्рд░рд╡ाрд╕ (Transhumance) рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рд╕рдоुрджाрдп рд╣ै? (1)
(a) рдЧрдж्рджी (b) рдЧुрдЬ्рдЬрд░ – рднोрдЯिрдпा (c) рдЧुрдЬ्рдЬрд░ – рдмрдХ्рдХрд░рд╡ाрд▓ (d) рд░ाрдЗрдХा
14) рд╕्рдеाрдиाрди्рддрд░ी
рдХृрд╖ि (рдЭूрдо
рдпा рдЭूрдоिंрдЧ рдЦेрддी) рдХो рдоेрдХ्рд╕िрдХो рдПрд╡ं рдордз्рдп рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рдХिрд╕ рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै? (1)
(a) рдорд╕ोрд▓े (b) рдоिрд▓्рдкा (c) рд▓рджांрдЧ (d) рд░े
15) рджрдХ्рд╖िрдгी
рдЕрдоेрд░िрдХा рдХे рдкрдо्рдкाрд╕ рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рд╕ैंрдХреЬों рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рд▓ंрдмे рдкрд╢ु рдмाреЬों рдХ्рдпा рдХрд╣рд▓ाрддे рд╣ैं? (1)
16) (a) рдХोрдиुрдХो (b) рдПрд╕्рдЯेрдирд╢िрдпा (c) рдлेрдЬेंрдбा (d) рд░ैंрдЪ
17) рднाрд░рдд
рдоें рд╣рд░ рд╕ाрд▓ рд▓рдЧрднрдЧ рдХिрддрдиे рд╡िрджेрд╢ी рдкрд░्рдпрдЯрдХ рдЖрддे рд╣ैं? (1)
(a) 26
рд▓ाрдЦ (b) 6 рд▓ाрдЦ (c) 26 рд╣рдЬाрд░ (d) 26 рдХрд░ोреЬ
18) рд╡े
рдХाрдо рдЬिрдирдоें рдЙрдЪ्рдЪ рдкрд░िрдоाрдг рдФрд░ рд╕्рддрд░ рд╡ाрд▓े рдЕрди्рд╡ेрд╖рдг рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं,
рдХрд╣рд▓ाрддे рд╣ैं :- (1)
(a) рдкंрдЪрдо
рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк (b) рдж्рд╡िрддीрдпрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ (c) рддृрддीрдпрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ (d) рдЪрддुрд░्рдердХ рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк
19) рдкूрд░्рд╡ोрдд्рддрд░
рднाрд░рдд рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕ॉрдл्рдЯрд╡ेрдпрд░ рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдЙрдж्рдпोрдЧ (SUNRISE
INDUSTRY) рдХेंрдж्рд░
рдХौрди – рд╕ा рд╣ै? (1)
(a) рдиोрдПрдбा (b) рдЗंрджौрд░ (c) рднुрд╡рдиेрд╢्рд╡рд░ (d) рдЧोрд╡ाрд╣рдЯी
20) рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд
рдоें рд╕े рдХौрди – рд╕ा рдПрдХ рд╕ुрдоेрд▓िрдд рдирд╣ीं рд╣ै ? (1)
(a) рд╕рдХेंрдж्рд░िрдд
рдмрд╕्рддिрдпाँ (CONCENTRATED
SETTLEMENT)
(b) рдк्рд░рдХीрд░्рдг рдмрд╕्рддिрдпाँ (DISPERSED SETTLEMENT)
(c) рдПрдХрдд्рд░िрдд
рдмрд╕्рддिрдпाँ (AGGLIMERATED SETTLEMENT)
(d) рдиाрднिрдХ
рдпा рдирдпрд╖िрдЯрдд рдмрд╕्рддिрдпाँ (NUCLEATED SETTLEMENT)
21) рднाрд░рдд
рдоें рджूрд╕рд░ा рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡ाрд▓ा рд░ाрдЬ्рдп рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди – рд╕ा рд╣ै? (1)
(a) рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ (b) рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ (c) рдмिрд╣ाрд░ (d) рдкрд╢्рдЪिрдо рдмंрдЧाрд▓
22) рднाрд░рдд
рдХे рдирдЧрд░ीрдпрдХрд░рдг рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдХिрд╕ рд╡рд░्рд╖ рдХो рдЬрдиांрдХिрдХीрдп рд╡िрднाрдЬрдХ рд╡рд░्рд╖ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै? (1)
(a) 1921 (b) 1931(c) 1951 (d) 1971
23) рд╕рди
2011 рдХी рдЬрдирдЧрдгрдиा
рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдиिрдо्рди рдоें рд╕े рдХिрд╕ рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдирдЧрд░ीрдп рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХा рдЕрдиुрдкाрдд рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рд╣ै ? (1)
(a) рддрдоिрд▓рдиाрдбु
(b) рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ (c) рдХेрд░рд▓
(d) рдЧोрд╡ा
24) рднाрд░рдд
рдХे рдХिрд╕ рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдЖрдк्рд░рд╡ाрд╕ी OR рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рдЖрддे рд╣ैं ? (1)
(a) рддрдоिрд▓рдиाрдбु
(b) рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░
(c) рдХेрд░рд▓
(d) рдЧोрд╡ा
25) рдоाрдирд╡
рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдбॉ. рдорд╣рдмूрдм – рдЙрд▓ – рд╣рдХ рдХा
рд╕ंрдмंрдз рдХिрд╕ рджेрд╢ рд╕े рд╣ै? (1)
(a) рднाрд░рдд (b) рдиेрдкाрд▓ (c) рдкाрдХिрд╕्рддाрди
(d) рд╢्рд░ीрд▓ंрдХा
26) рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд
рдоें рд╕े рдХिрд╕ рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдк्рд░рдХीрд░्рдг рдмрд╕्рддिрдпाँ рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╣ैं? (1)
(a) рдЧंрдЧा рд╕рддрд▓ुрдЬ рдоैрджाрди (b) рдХрд╡ाрди्рдЯो рдоैрджाрди (c) рдЗрд░ाрд╡рджी рдоैрджाрди (d) рдоाрд▓рд╡ा
рдкрдаाрд░
27) рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд
рдоें рд╕े рдХौрди – рд╕ा рдирдЧрд░ рдХिрд╕ी рдирджी рдХिрдиाрд░े рд╕्рдеिрдд рдирд╣ीं рд╣ै? (1)
(a) рд▓рдЦрдирдК (b) рдкрдЯрдиा (c) рднोрдкाрд▓
(d) рдЖрдЧрд░ा
28) рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд
рдоें рд╕े рдХौрди – рд╕ा рдПрдХ рдирд╡ рдирдЧрд░ рд╣ै? (1)
(a) рдЪрдг्рдбीрдЧреЭ
(b) рдХुрд░ुрдХ्рд╖ेрдд्рд░ (c) рд░ोрд╣рддрдХ (d) рдЕंрдмाрд▓ा рдХैंрдЯ
29) рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд
рдоें рд╕े рдХिрд╕ рдПрдХ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╡рд░्рд╖ा рдЬрд▓ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣рдг рдоें рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै? (1)
(a) рдзोрд░ा (b) рдЯाँрдХा (c) рдЦाрджीрди (d) рд░ैंрдЪ
30) рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд
рдоें рд╕े рдХौрди – рд╕ा рдПрдХ рдХрдерди рдЕрд╕рдд्рдп рд╣ै?
(1)
(a) ‘рд╣рд░िрдпाрд▓ी’ рд░ाрдЬ्рдп рд╕рд░рдХाрд░
рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рдЬрд▓ рд╕рдо्рднрд░ рд╡िрдХाрд╕ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рд╣ै।
(b) рдЖंрдз्рд░рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рдиीрд░ू – рдоीрд░ू рддрдеा рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди
рдоें рдЕрд░рд╡ाрд░ी рдкाрдиी рд╕ंрд╕рдж рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдЬрд▓ рд╕рдо्рднрд░ рд╡िрдХाрд╕ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рд╣ैं ।
(c) рддрдоिрд▓рдиाрдбु рдоें рдХिрд╕ी рднी рдЗрдоाрд░рдд рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдмिрдиा
рдЬрд▓ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХे рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै ।
(d) рдЬрд▓ рд╡ाрд╣िрдХाрдУं рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдзाрд░ाрдУं рдХा рд░ाрд╕्рддा рдоोрдбрдХрд░ рдЦेрддों рдоें
рд╕िंрдЪाрдИ рдХрд░рдиा рдЧुрд▓ рд╡ рдХुрд▓ рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै।
31) рдоाрдирд╡
рднूрдЧोрд▓ рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХीрдЬिрдП। (2)
Ans.
рднूрдЧोрд▓
рдХी рд╡рд╣ рд╢ाрдЦा, рдЬो рдоाрдирд╡ीрдп (Human) рддрде्рдпों рдХा рднौрдЧोрд▓िрдХ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддी рд╣ै, рдоाрдирд╡ рднूрдЧोрд▓ (HUMAN
GEOGRAPHY), рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै। рдЬैрд╕े – рдоाрдирд╡
рдмрд╕्рддी, рдХृрд╖ि, рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा, рдЙрдж्рдпोрдЧों рдЖрджि рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рдиा ।
32) рдк्рд░рд╡ाрд╕
рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдк्рд░рддिрдХрд░्рд╖ рдХाрд░рдХ рдХ्рдпा рд╣ैं? (2)
Ans. рд╡े
рдХाрд░рдХ рдЬो рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХो рдЫोреЬрдиे рдХो рдордЬрдмूрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं, рдк्рд░рддिрдХрд░्рд╖ рдХाрд░рдХ (PUSH FACTORS)
рдХрд╣рд▓ाрддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े – рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी, рд░рд╣рди – рд╕рд╣рди рдХी рдиिрдо्рди рджрд╢ाрдПं, рдорд╣ाрдоाрд░िрдпाँ, рдк्рд░рддिрдХूрд▓
рдЬрд▓рд╡ाрдпु, рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдЖрдкрджाрдПं рдЖрджि।
33) рдКрд░्рдЬा
рдХे рдЕрдкाрд░рдо्рдкрд░िрдХ рд╕्рд░ोрдд рдХौрди - рд╕े рд╣ैं ?
(2)
Ans. рдКрд░्рдЬा
рдХे рдЕрдкाрд░рдо्рдкрд░िрдХ рд╕्рд░ोрддों рдоें рдЬ्рд╡ाрд░ीрдп рдКрд░्рдЬा, рднूрддाрдкीрдп рдКрд░्рдЬा, рд╕ौрд░ рдКрд░्рдЬा, рдкрд╡рди
рдКрд░्рдЬा рддрдеा рдмाрдпो рдЧैрд╕ рдпा рдЧौрдмрд░ рдЧैрд╕ рдЖрджि рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं।
34) рдЧुрд▓ рдЕрдерд╡ा рдХुрд▓ рдХ्рдпा рд╣ै? (2)
Ans. рднाрд░рдд рдХे рдкрд╢्рдЪिрдоी
рд╣िрдоाрд▓рдп рдХे рдкрд╣ाреЬी рдФрд░ рдкрд░्рд╡рддीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЬрд▓ рд╡ाрд╣िрдХाрдУं рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдзाрд░ाрдУं рдХा
рд░ाрд╕्рддा рдоोрдбрдХрд░ рдЦेрддों рдоें рд╕िंрдЪाрдИ рдХрд░рдиा рдЧुрд▓ рдЕрдерд╡ा рдХुрд▓ рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै।
35) рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा
рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХो рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдШрдЯрдХ рдХौрди рд╕े рд╣ैं ? (3)
Ans. рдЬрди्рдо, рдоृрдд्рдпु рдФрд░ рдк्рд░рд╡ाрд╕
рдЬрди्рдо - рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЬрди्рдо рд▓ेрдиे рд╡ाрд▓े рдмрдЪ्рдЪों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рд╕े рд╡рд╣ाँ рдХी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдмреЭрддी рд╣ै ।
рдоृрдд्рдпु - рдХिрд╕ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी
рдоृрдд्рдпु рд╕े рд╡рд╣ाँ рдХी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдХрдоी рдЖрддी рд╣ै ।
рдк्рд░рд╡ाрд╕ - рдХिрд╕ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╕े рд▓ोрдЧों рдХे
рджूрд╕рд░े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдпा рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рдЪрд▓े рдЬाрдиे рд╕े рдЙрджрдЧрдо рд╕्рдеाрди рдкрд░
рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдХрдоी рдЖрддी рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдЧंрддрд╡्рдп рд╕्рдеाрди рдпाрдиि рдЬрд╣ाँ рдкрд░
рд▓ोрдЧ рдЬाрддे рд╣ैं рд╡рд╣ाँ рдХी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдмреЭ рдЬाрддी рд╣ै
।
36) рд▓िंрдЧाрдиुрдкाрдд
рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं ? рднाрд░рдд рдоें рдмрдЪ्рдЪों рдоें рдШрдЯрддे рд▓िंрдЧाрдиुрдкाрдд рдХे рджो рдХाрд░рдг рдмрддाрдЗрдП। (3)
Ans. рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा
рдоें рдкुрд░ूрд╖ рдФрд░ рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рдмीрдЪ рдЕрдиुрдкाрдд рдХो рд▓िंрдЧाрдиुрдкाрдд (SEX
RATIO) рдХрд╣рддे рд╣ैं । рднाрд░рдд рдоें рдЗрд╕े
рдк्рд░рддि 1000 рдкुрд░ुрд╖ों рдХी рддुрд▓рдиा рдоें,
рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рдЕрдиुрдкाрдд (рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा) рдоें
рд╡्рдпрдХ्рдд (рдоाрдкा) рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै ।
рдЬैрд╕े – рднाрд░рдд рдоें рдЬрдирдЧрдгрдиा 2011 рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд▓िंрдЧाрдиुрдкाрдд 940 F /1000 M рд╣ै।
1.
рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рдХा рдиिрдо्рди рд╕्рддрд░
2.
рдкुрдд्рд░ рдк्рд░ाрдк्рддि рдХी рдЗрдЪ्рдЫा
3. рдкुрд░ुрд╖
рдк्рд░рдзाрди рд╕рдоाрдЬ
4. рдХрди्рдпा рдн्рд░ूрдг
рд╣рдд्рдпा
37) рднाрд░рдд рдоें рдЧंрджी рдмрд╕्рддिрдпों рдХी рддीрди
рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП। (3)
Ans.
рдЕрд╡ैрдз рд░ूрдк рд╕े рдмрд╕ी, рдЧैрд░
реШाрдиूрдиी, рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рднीреЬ – рднाрдб рд╡ाрд▓ी рдоाрдирд╡ рдмрд╕्рддिрдпाँ, рдЧंрджी рдмрд╕्рддिрдпाँ рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ैं ।
рдзाрд░ाрд╡ी
(рдоुंрдмрдИ), рдПрд╢िрдпा рдХी
рд╕рдмрд╕े рдмреЬी рдорд▓िрди рдмрд╕्рддी рд╣ै ।
1.
рдЗрд╕рдоें
рдЬрдоीрди рдХा рдоाрд▓िрдХ рднू рд╕्рд╡ाрдоी рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै рдмрд▓्рдХि рдЬрдоीрди рдкрд░ рдЙрдирдХा рдЧैрд░ реШाрдиूрдиी рдХрдм्рдЬा
рд╣ोрддा рд╣ै ।
2.
рдЗрди
рдмрд╕्рддिрдпों рдоें рдЖрд╡ाрд╕ीрдп рджрд╢ाрдПँ рдЕрдд्рдпंрдд рдиिрдо्рди рд╣ोрддी рд╣ैं ।
3.
рдЗрдирдоें рдЧрд▓िрдпाँ
рдЕрдд्рдпंрдд рддंрдЧ рд╣ोрддी рд╣ैं । рдЗрдирдоें рдордХाрди рдХрдЪ्рдЪे, рдПрд╡ं рдЫोрдЯे рд╣ोрддे рд╣ैं ।
4.
рдЗрди
рдмрд╕्рддिрдпों рдоें рд╢ुрдж्рдз рд╣рд╡ा, рдкाрдиी, рд╢ौрдЪाрд▓рдп рдЖрджि рдХी рдХрдоी рд╣ोрддी рд╣ै ।
5.
рдЗрдирдоें
рдмрд╣ुрдд рдЬ्рдпाрджा рднीреЬ рднाреЬ рд╣ोрддी рд╣ै । рдЗрдирдоें рдЕрдзिрдХрддрд░ рдиिрдо्рди рдЖрдп рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧ рд░рд╣рддे рд╣ैं ।
38) рдиाрднिрдХीрдп рдКрд░्рдЬा рдХ्рдпा рд╣ै ? рднाрд░рдд рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдиाрднिрдХीрдп рдКрд░्рдЬा
рдХेंрдж्рд░ों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП । (3)
Ans.
рдиाрднिрдХीрдп рдКрд░्рдЬा рдЕрдерд╡ा
рдкрд░рдоाрдгु рдКрд░्рдЬा (Nuclear Energy), рдкрд░рдоाрдгु рдХे рдЖрдгुрдУं рдХी рд╕ंрд░рдЪрдиा рдмрджрд▓рдиे (рдиाрднрдХीрдп рд╕ंрд▓рдпрди рдпा рд╡िрдЦрдг्рдбрди) рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддी рд╣ै । рдЗрд╕ рдХ्рд░िрдпा рдоें рдЖрдгुрдУं рдХी рд╕ंрд░рдЪрдиा рдмрджрд▓рдиे рд╕े рдоुрдХ्рдд
рд╣ुрдИ рдКрд░्рдЬा рд╕े рдкрд░рдоाрдгु рд╡िрдж्рдпुрдд рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी рдЬाрддी рд╣ै । рдкрд░рдоाрдгु рдЕрдерд╡ा рдЖрдгрд╡िрдХ рдКрд░्рдЬा рдХे
рдоुрдЦ्рдп рдЕрд╡рдпрд╡ рдпूрд░ेрдиिрдпрдо рдФрд░ рдеोрд░िрдпрдо рд╡ рдмोрд░िрдпрдо рд╣ैं ।
рднाрд░рдд рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдкрд░рдоाрдгु рд╡िрдж्рдпुрдд рдХेंрдж्рд░
1. рдирд░ोрд░ा (UP), 2. рд░ाрд╡рддрднाрдЯा (рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди), 3. рдХाрдХрд░ाрдкाрд░ा (рдЧुрдЬрд░ाрдд) 4. рддाрд░ाрдкुрд░ (рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░), 5. рдХैंрдЧा (рдХрд░्рдиाрдЯрдХ), 6. рдХрд▓рдкрдХ्рдХрдо (TN)
39) рдЪрддुрд░्рдердХ рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдкों / рд╕ेрд╡ाрдУं рдХा рдЕрд░्рде рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЗрди рд╕ेрд╡ाрдУं рд╕े
рдЬुреЬी рдиूрддрди рдк्рд░рд╡ृрддिрдпों рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХीрдЬिрдП । рдЕрдерд╡ा рднाрд░рдд
рдоें рдЕрдд्рдпंрдд рдКрд╖्рдг рдПрд╡ं рд╢ुрд╖्рдХ рддрдеा рдЕрдд्рдпंрдд рд╢ीрдд рд╡ рдЖрд░्рдж्рд░ рдк्рд░рджेрд╢ों рдоें рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХा
рдШрдирдд्рд╡ рдиिрдо्рди рд╣ै, рдЗрд╕
рдХрдерди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХे рд╡िрддрд░рдг рдоें рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдХी рднूрдоिрдХा рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХीрдЬिрдП। (5)
Ans.
1.
рдЖрд░्рдеिрдХ рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХा рдЕрддि рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ
рд╡рд░्рдЧ рдЬिрд╕рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рдмौрдж्рдзिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп, рдЬैрд╕े – рдЪिрди्рддрди, рд╢ोрдз рдФрд░ рд╡िрдХाрд╕ рдХे
рд╡िрдЪाрд░, рд╢िрдХ्рд╖ा рдПрд╡ं рд╕ूрдЪрдиा рдЖрджि рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ोрддे рд╣ैं, рдЪрддुрд░्рдердХ рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк
рдХрд╣рд▓ाрддे рд╣ैं ।
2.
рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдЕрддि рд╡िрдХрд╕िрдд рдПрд╡ं рд╕рдоृрдж्рдз
рджेрд╢ों рдоें рдЖрдзे рд╕े рдЕрдзिрдХ рдХрд░्рдоी рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЬ्рдЮाрдиोंрдоुрдЦी рдХाрд░्рдпों рдоें рд▓рдЧे рд╣ुрдП рд╣ैं
।
3.
рдЗрди рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпों рдоें рд╡ेрддрди рдЙрдЪ्рдЪ
рд╣ोрддा рд╣ै ।
4.
рдЗрди рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпों рдоें рд▓рдЧे рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиी
рдХंрдкрдиी рдкрджोрди्рдирддि рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ рдХा рд▓ाрдн рд▓ेрдиे рдХे рд▓िрдП рдЬрд▓्рджी – рдЬрд▓्рджी рдмрджрд▓рддे рд░рд╣рддे рд╣ैं ।
5.
рд╕ूрдЪрдиा рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдХे рд╡िрдХाрд╕ рд╕े рдЗрди
рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдкों рдоें рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ुрдП рд╣ैं ।
6.
рдпे рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдФрд░ рд╡िрдХाрд╕
рдкрд░ рдХेрди्рдж्рд░िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं ।
7.
рдЗрдирдоें рдмрд╣ुрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдХрдо्рдкрдиिрдпों рдХे
CEO (рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░्рдпрдХाрд░ी рдЕрдзिрдХाрд░ी), рдо्рдпूрдЪुрдЕрд▓ рдлрдг्рдб рдХे рдк्рд░рдмрди्рдзрдХ, рдкрд░ाрдорд░्рд╢рджाрддा,
рд╕ॉрдл्рдЯрд╡ेрдпрд░ рдЗंрдЬीрдиिрдпрд░ рдЖрджि рд╢ाрдоिрд▓ рдХिрдП рдЬाрддे рд╣ैं ।
8.
рдпे рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк рдХिрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे
рд╕ंрд╕ाрдзрдиों, рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг, рднौрдЧोрд▓िрдХ рджрд╢ाрдУं рддрдеा рдмाрдЬाрд░ рдЖрджि рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ैं ।
9.
рдЗрди
рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдкों рдХी рдиूрддрди рдк्рд░рд╡ृрддिрдпों рдоें рдмाрд╣्рдпрд╕्рд░ोрддрди, рдЖँрдХреЬा рдк्рд░рдмंрдзрди, рдЪिрдХिрдд्рд╕ा
рдкрд░्рдпрдЯрди рдЖрджि рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं ।
рдЕрдерд╡ा
рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдШрдирдд्рд╡ :- рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा
рдШрдирдд्рд╡ (Populat।on Dens।ty) рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै – рдк्рд░рддि рд╡рд░्рдЧ рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░
рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХा рд╡िрддрд░рдг । рдЗрд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдк्рд░рддि рд╡рд░्рдЧ рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рдоें рдоाрдкा рдЬाрддा рд╣ै
। рднाрд░рдд рдХा рдФрд╕рдд рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдШрдирдд्рд╡ 2011 рдХी рдЬрдирдЧрдгрдиा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ 382 рд╡्рдпрдХ्рддि
рд╡्рдпрдХ्рддि рдк्рд░рддि рд╡рд░्рдЧ рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рд╣ै ।
рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा
рдШрдирдд्рд╡ рдХा рд╡िрддрд░рдг :- рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा
рдЙрди рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рд░рд╣рдиा рдкрд╕ंрдж рдХрд░рддी рд╣ै рдЬो рд╕ाрдоाрди्рдпрдд рдоैрджाрди рд╣ोрддे рд╣ैं рддрдеा рд╡рд╣ाँ рдХी рдЬрд▓рд╡ाрдпु
рдЬीрд╡рди рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рд╣ोрддी рд╣ै । рд╡рд╣ाँ рдкेрдпрдЬрд▓ рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рдХे рд╕ाрде – рд╕ाрде рдЕрди्рдп рдЬीрд╡рди рд╕рдо्рдмрди्рдзी
рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рддрдд्рд╡ рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ोрддे рд╣ैं । рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рд╡िрд╢्рд╡ рдХी рдЖрдзी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡िрд╢्рд╡ рдХे
рдоाрдд्рд░ 5% рднू рднाрдЧ рдкрд░ рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░рддी рд╣ै ।
рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा
рдШрдирдд्рд╡ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рднाрд░рдд рдХो рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдШрдирдд्рд╡ рдк्рд░рджेрд╢ों рдоें рдмाँрдЯा рдЬा рд╕рдХрддा
рд╣ै :-
рдЕрдд्рдпрдзिрдХ
рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдШрдирдд्рд╡ рд╡ाрд▓े рдк्рд░рджेрд╢ – рд╡े
рдк्рд░рджेрд╢ рдЬрд╣ाँ рдкрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдШрдирдд्рд╡ 2000 рд╡्рдпрдХ्рддि рдк्рд░рддि рд╡рд░्рдЧ рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै।
рджिрд▓्рд▓ी 11297,
рдЪंрдбीрдЧреЭ 9252, рдкुрдж्рджुрдЪेрд░ी 2598, рд▓рдХ्рд╖рдж्рд╡ीрдк 2013, рджрдорди рд╡ рджीрд╡ 2169
рдХाрд░рдг :- рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдирдЧрд░ीрдпрдХрд░рдг, рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдХेंрдж्рд░
рд╣ोрдиा, рдкрд░िрд╡рд╣рди рдХे рд╡िрдХрд╕िрдд рд╕ाрдзрдиों рдХा рд╣ोрдиा, рдЙрдж्рдпोрдЧों рдХा рд╡िрдХрд╕िрдд рд╕्рд╡рд░ूрдк ।
рдЕрдзिрдХ
рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдШрдирдд्рд╡ рд╡ाрд▓े рдк्рд░рджेрд╢ – рд╡े
рдк्рд░рджेрд╢ рдЬрд╣ाँ рдкрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдШрдирдд्рд╡ 701 рд╕े 2000 рд╡्рдпрдХ्рддि рдк्рд░рддि рд╡рд░्рдЧ рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। UP
823, рдХेрд░рд▓ 859, рдмिрд╣ाрд░ 1102, WB 1029
рдХाрд░рдг
:- рдЧंрдЧा – рдм्рд░рд╣्рдордкुрдд्рд░ рдХा рдЙрдкрдЬाрдК рдоैрджाрди, рдЪाрд╡рд▓ рдХी
рдЙрдд्рддрдо рдХृрд╖ि, рд╡ рдЕрди्рдп рдмाрдЧрд╡ाрдиी рдлрд╕рд▓ों рдХा рд╣ोрдиा ।
рдордз्рдпрдо
рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдШрдирдд्рд╡ рд╡ाрд▓े рдк्рд░рджेрд╢ – рд╡े
рдк्рд░рджेрд╢ рдЬрд╣ाँ рдкрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдШрдирдд्рд╡ 501 рд╕े 700 рд╡्рдпрдХ्рддि рдк्рд░рддि рд╡рд░्рдЧ рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рдкंрдЬाрдм
550,
рд╣рд░िрдпाрдгा 555, рджाрджрд░ा рдирдЧрд░ рд╣рд╡ेрд▓ी 698
рдХाрд░рдг
:- рдЙрдкрдЬाрдК рдоैрджाрди, рдЙрди्рдирдд рдХृрд╖ि, рдирдЧрд░ीрдпрдХрд░рдг рд╡
рдФрдж्рдпोрдЧिрдХрдХрд░рдг рдЖрджि ।
рдХрдо
рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдШрдирдд्рд╡ рд╡ाрд▓े рдк्рд░рджेрд╢ – рд╡े
рдк्рд░рджेрд╢ рдЬрд╣ाँ рдкрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдШрдирдд्рд╡ 301 рд╕े 500 рд╡्рдпрдХ्рддि рдк्рд░рддि рд╡рд░्рдЧ рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЧुрдЬрд░ाрдд
рд╡ рдЖंрдз्рд░рдк्рд░рджेрд╢ 308, рдХрд░्рдиाрдЯрдХ 319, рдд्рд░िрдкुрд░ा 350, рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ 365, рдЕрд╕рдо 397, рдЭाрд░рдЦंрдб 414
рдХाрд░рдг
:- рдкрд░्рд╡рддीрдп,
рдкрдаाрд░ी, рд░ेрддीрд▓ा рдзрд░ाрддрд▓, рдЙрдкрдЬाрдК рдоिрдЯ्рдЯी рдХा рдЕрднाрд╡, рд╡िрд╕्рддृрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдкрд░ рд╡рди्рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों
рдХा рд╣ोрдиा, рдпाрддाрдпाрдд рд╕ाрдзрдиों рдХी рдХрдоी, рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХे рд╕ाрдзрдиों рдХी рдХрдоी рдЖрджि ।
рдЕрддि
рдХрдо рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдШрдирдд्рд╡ рд╡ाрд▓े рдк्рд░рджेрд╢ – рд╡े
рдк्рд░рджेрд╢ рдЬрд╣ाँ рдкрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдШрдирдд्рд╡ 300 рд╡्рдпрдХ्рддि рдк्рд░рддि рд╡рд░्рдЧ рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЕрд░ुрдгाрдЪрд▓
рдк्рд░рджेрд╢ 17,
рдЕंрдбрдоाрди – рдиिрдХोрдмाрд░ рдж्рд╡ीрдк рд╕рдоूрд╣ 46, рдоिрдЬोрд░рдо 52,рд╕िрдХ्рдХिрдо 86, рдиाрдЧाрд▓ैंрдб
119, HP 123, J&K 124,рдоेрдШाрд▓рдп 132, рдЫрдд्рддीрд╕рдЧреЭ рд╡ рдЙрдд्рддрд░ाрдЦंрдб
189, рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди 201, рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢ 236, рдЙреЬीрд╕ा
269
рдХाрд░рдг
:- рдмрд░्рдлीрд▓े рдХ्рд╖ेрдд्рд░, рдкрд░्рд╡рддीрдп рд╡ рдкрдаाрд░ी рдзрд░ाрддрд▓, рдЙрдкрдЬाрдК
рдоिрдЯ्рдЯी рдХा рдЕрднाрд╡, рд╡िрд╕्рддृрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдкрд░ рд╡рди्рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХा рд╣ोрдиा, рдпाрддाрдпाрдд рд╕ाрдзрдиों рдХी
рдХрдоी, рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХे рд╕ाрдзрдиों рдХी рдХрдоी рдЖрджि।
40)
рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡िрддрд░рдг рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдиे
рд╡ाрд▓े рдХाрд░рдХ рдмрддाрдЗрдП । рдЕрдерд╡ा рд░ुрдХो рдФрд░ рдЬाрдУ рдиिрд╢्рдЪрдпрд╡ाрдж / рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдиिрд╢्рдЪрдпрд╡ाрдж (Neo
Environmental Determinism) рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХ्рдпा рд╣ै ? (5)
Ans. рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा :-
рдЬрди + рд╕ंрдЦ्рдпा рдЕрд░्рдеाрдд् рд▓ोрдЧों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा ।
рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд▓ोрдЧों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा, рд╡рд╣ाँ рдХी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा (Populat।on) рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै ।
рднाрд░рдд
рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдЪीрди рдХे рдмाрдж рджूрд╕рд░ा рд╕рдмрд╕े рдЬ्рдпाрджा рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡ाрд▓ा рджेрд╢ рд╣ै
। рдпрд╣ рджुрдиिрдпा рдХे рд╕рдШрдирддрдо рдмрд╕े рджेрд╢ों рдоें рд╕े рдПрдХ рд╣ै । рднाрд░рдд рдХी рдХुрд▓ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдЬрдирдЧрдгрдиा
2011 рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ 121.0 рдХрд░ोреЬ рд╣ै, рдЬो рдЙрдд्рддрд░ рдЕрдоेрд░िрдХा, рджрдХ्рд╖िрдгी рдЕрдорд░ीрдХा рдФрд░
рдСрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпा рдХी рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╕े рднी рдЕрдзिрдХ рд╣ै। рднाрд░рдд рдоें рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХा рд╡िрддрд░рдг
рдмреЬा рдЕрд╕рдоाрди рд╣ै।
рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡िрддрд░рдг рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдиे
рд╡ाрд▓े рдХाрд░рдХ рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं :-
рднौрддिрдХ
рдХाрд░рдХ (Physical Factors) - рдЬрд▓
рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा,
рдирджी рдШाрдЯिрдпां, рд╕рдорддрд▓ рднू рднाрдЧ, рдЬрд▓рд╡ाрдпु, рдЙрдкрдЬाрдК
рдоृрджा
рдЖрд░्рдеिрдХ
рдХाрд░рдХ (Economic Factors) - рдЦрдиिрдЬों
рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा,
рдирдЧрд░ीрдпрдХрд░рдг, рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рд╡िрдХाрд╕, рдкрд░िрд╡рд╣рди рд╕ाрдзрди, рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХे рдЕрд╡рд╕рд░
рд╕ाрдоाрдЬिрдХ
– рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдХाрд░рдХ (Social Cultural Factors)
- рд╡िрд╕्рдеाрдкрди,
рд╢ांрддिрдкूрд░्рдг рд╡ाрддाрд╡рд░рдг, рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा, рдЖрддंрдХрд╡ाрдж
рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдХाрд░рдХ (Political
Factors) - рд╕рд░рдХाрд░
рдХी рдиीрддिрдпाँ,
рд╕्рдеाрдИ рд╕рд░рдХाрд░, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди
рдЬिрди
рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рднूрдоि рд╕рдорддрд▓, рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдЕрдиुрдХूрд▓, рдкेрдпрдЬрд▓ рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा, рдЙрдкрдЬाрдК рдоिрдЯ्рдЯी, рдЦрдиिрдЬों рдХी
рдк्рд░рдЪुрд░рддा, рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХा рдЙрдЪ्рдЪ рд╕्рддрд░, рдкрд░िрд╡рд╣рди рдХे рдЙрдд्рддрдо рд╕ाрдзрди, рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХे рдк्рд░рдЪुрд░
рдЕрд╡рд╕рд░, рд╢ांрддिрдкूрд░्рдг рд╡ाрддाрд╡рд░рдг, рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдоाрд╣ौрд▓ рдФрд░ рд╕рд░рдХाрд░ी рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рдЖрджि рд╣ोрддा рд╣ै, рд╡рд╣ाँ
рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдЕрдзिрдХ рдоिрд▓рддी рд╣ै । рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рдЬिрди рд╕्рдеाрдиों рдкрд░
рдЗрди рддрдд्рд╡ों рдХा рдЕрднाрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै рд╡рд╣ाँ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡िрд░рд▓ рдоिрд▓рддी рд╣ै।
рдЕрдерд╡ा
рдЬрд╣ाँ рдиिрдпрддिрд╡ाрджी рд╡िрдж्рд╡ाрди् рдк्рд░рдХृрддि рдХो
рд╕рдорд╕्рдд рдоाрдирд╡ीрдп рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХा рдиिрдпंрдд्рд░рдХ (Determinant) рдоाрдирддे
рд╣ैं, рд╡рд╣ीं рд╕рдо्рднрд╡рд╡ाрджी рд╡िрдж्рд╡ाрди् рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдЗрд╕ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдоें рдХुрдЫ
рд╕ंрднाрд╡рдиाрдУं рдХो рддрд▓ाрд╢рддे рд╣ैं
рдЗрди рджोрдиों рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдУं рдХे рд╕рдорди्рдпрд╡ рдХे рд░ूрдк рдоें рдПрдХ рддीрд╕рд░ी
рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдЖрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпाрдИ рднूрдЧोрд▓рд╡ेрдд्рддा рдЧ्рд░िрдлिрде рдЯेрд▓рд░ рдиे рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХी,
рдЬो рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдиिрд╢्рдЪрдпрд╡ाрдж рддрдеा рд╕рдо्рднрд╡рд╡ाрдж рдХी рдЪрд░рдо рд╕ीрдоाрдУं рдХे рдмीрдЪ рдХा
рджрд░्рд╢рди рдпा рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рд╣ै।
рдЧ्рд░िрдлिрде рдЯेрд▓рд░ рдиे рдЗрд╕ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХो рдирд╡ рдиिрд╢्рдЪрдпрд╡ाрдж
рдпा рдЖрдзुрдиिрдХ рдиिрд╢्рдЪрдпрд╡ाрдж рдЕрдерд╡ा рд░ुрдХो рдФрд░ рдЬाрдУ рдиिрд╢्рдЪрдпрд╡ाрдж (STOP and GO DETERMINISM) рдЕрдерд╡ा рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдиिрд╢्рдЪрдпрд╡ाрдж рдпा рдирд╡ рдиिрдпрддिрд╡ाрдж (Neo Environmental
Determinism) рдХрд╣ा рд╣ै ।
рдЧ्рд░िрдлिрде рдЯेрд▓рд░ рдХा рдоाрдирдиा рдеा рдХि “рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рди рддो рдк्рд░рдХृрддि рдХा рд╣ी рдордиुрд╖्рдп рдкрд░ рдкूрд░ा рдиिрдпрди्рдд्рд░рдг рд╣ै рдФрд░ рди рд╣ी
рдордиुрд╖्рдп рдк्рд░рдХृрддि рдХा рдкूрд░्рдг рд╡िрдЬेрддा рд╣ै ; рджोрдиों рдХा рдПрдХ рджूрд╕рд░े рд╕े
рдХ्рд░िрдпाрдд्рдордХ рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣ै।”
рдЙрд╕рдиे рдЗрд╕ рдХрдерди рдХो рд╕рдордЭाрдиे рд╣ेрддू рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╕्рд╡рд░ूрдк
рдпाрддाрдпाрдд рдЪौрд░ाрд╣े рдкрд░ рдЦреЬे рдЯ्рд░ैрдлिрдХ рдкुрд▓िрд╕ рдХे рд╕िрдкाрд╣ी рд╕े рдЙрджाрд╣рд░рдг рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा ;
рдХि рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЯ्рд░ैрдлिрдХ рдЪौрд░ाрд╣े рдкрд░ рдЦреЬा рд╕िрдкाрд╣ी рдпा рд▓ाрд▓ рдмрдд्рддी рдХुрдЫ
рд╕рдордп рдХे рд▓िрдП рдЯ्рд░ैрдлिрдХ рдХो рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рддो рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдкрд░
рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рд╕рджा рдХे рд▓िрдП рдирд╣ीं рд░ोрдХ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдЕрд░्рдеाрдд рд░ुрдХो
(рд▓ाрд▓ рдмрдд्рддी) рдФрд░ рдЬाрдУ (рд╣рд░ी рдмрдд्рддी) рдХा рд╕िрдж्рдзрдЖंрдд ।
рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдк्рд░рдХृрддि рдоाрдирд╡ рдХो рдЕрдкрдиे рдиिрдпрди्рдд्рд░рдг рдоें
рддो рд░рдЦрддी рд╣ै рдкрд░рди्рддु рдоाрдирд╡ рдЙрд╕рдоें рдЕрдкрдиे рд╡िрд╡ेрдХ рд╡ рдмुрдж्рдзि рд╕े рд╕рдо्рднाрд╡рдиाрдПं рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддा рд╣ै
। рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рдХрднी – рдХрднी рдЬрдм рдоाрдирд╡ рдЕрдкрдиे рдЖрдкрдХो рд╕рд░्рд╡ोрдкрд░ी
рд╕рдордЭрдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै рддो рдк्рд░рдХृрдд्рддि рдЕрдкрдиी рдкрд▓рдХ рдЭрдкрдХाрдиे рдоाрдд्рд░ рдЕрд╡рдзि рдПрд╡ं рд╢рдХ्рддि рд╕े рдоाрдирд╡ рдХो рдЕрдкрдиा
рд░ूрдж्рд░ рд░ूрдк рджिрдЦाрддी рд╣ै । рдЬैрд╕े – рднрдпंрдХрд░ рднूрдХрдо्рдк рд╡ рд╕ुрдиाрдоी,
рд╕ूрдЦा рдПрд╡ं рдмाреЭ рдЖрджि ।
рджूрд╕рд░े рд╢рдм्рджों рдоें рдирд╡ –
рдиिрд╢्рдЪрдпрд╡ाрдж рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХे рд╕рдорд░्рдердХों рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि “рдоाрдирд╡ рдк्рд░рдХृрддि рдХा рдЖрдЬ्рдЮाрдкाрд▓рдХ рдмрдирдХрд░ рд╣ी рдЗрд╕ рдкрд░ рд╡िрдЬрдп рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।”
рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПं:-
1.рдпрд╣ рд╡िрдЪाрдзाрд░ा, рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгीрдп рдиिрд╢्рдЪрдпрд╡ाрдж рдФрд░ рд╕рдо्рднрд╡рд╡ाрдж рдХे
рдмीрдЪ рдХा рдоाрд░्рдЧ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддी рд╣ै ।
2.рдЗрд╕рдоें рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХो рдиुрдХрд╕ाрди рдкрд╣ुंрдЪाрдП рдмिрдиा рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХो рд╕ुрд▓рдЭाрдиे рдкрд░ рдмрд▓ рджिрдпा
рдЬाрддा рд╣ै ।
3.рдЗрд╕ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдордиुрд╖्рдп рди рддो рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░рдХृрддि рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд╣ो
рд╕рдХрддा рд╣ै рдФрд░ рди рд╣ी рдк्рд░рдХृрддि рд╕े рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд░рд╣рдХрд░ рдЬी рд╕рдХрддा рд╣ै ।
4.рдк्рд░рдХृрддि рдкрд░ рд╡िрдЬрдп рдкाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╣рдоें рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдиिрдпрдоों рдХा рдкाрд▓рди рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा ।
5.рд╡िрдХाрд╕ рдХрд░рддे рд╕рдордп рд╣рдоें рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╕ीрдоाрдУं (Limitations) рдХा рдз्рдпाрди рд░рдЦрдиा рд╣ोрдЧा । рдЬैрд╕े – рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХрд░рддे
рд╕рдордп рдЬंрдЧрд▓ों рдХो рдирд╖्рдЯ рд╣ोрдиे рд╕े рдмрдЪрдиा рд╣ोрдЧा, рдЦрдирди рдХрд░рддे рд╕рдордп рдЕрддि
рджोрд╣рди рд╕े рдмрдЪрдиा рд╣ोрдЧा।
рд╡िрд╢्рд╡ рдоाрдирдЪिрдд्рд░ рдкрд░
рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╕्рдеाрдиों рдХो рджрд░्рд╢ाрдЗрдП –
(i)
рдЕрдзिрдХ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдШрдирдд्рд╡ рд╡ाрд▓ा
рдХोрдИ рдПрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ – рджрдХ्рд╖िрдг – рдкूрд░्рд╡ी рдПрд╢िрдпा
(ii) рдбेрдпрд░ी
рдХृрд╖ि рдХा рдХोрдИ рдПрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ – рдкूрд░्рд╡ी рдСрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпा рдФрд░
рди्рдпूрдЬीрд▓ैрди्рдб
(iii) рд╕рдмрд╕े
рдХрдо рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рд╕ूрдЪрдХांрдХ (HDI) рд╡ाрд▓ा рдПрдХ рджेрд╢ – рдиाрдЗрдЬीрд░िрдпा
(iv) рджौрд░ाрд▓ा
(рдоेрд░рда)
(v) рдиेрд╡ेрд▓ी
(рддрдоिрд▓рдиाрдбु)